XX үйэ саҕаланыытыгар диэри, сахалар күн аайы тымныыны кытта охсуһартан бириэмэ булбакка, үөрэҕэ даҕаны суох хаала сыстыбыт. Хата сэбиэскэй былаас кэлэн, онно сахалартан үөрэхтэнэн эрэр М.Аммосов, П.Ойуунускай, И.Барахов бу саҥа былааһы туһанан, норуоту сайыннарар суолу тобула сатаабыттара. Бүтэһигэр бэйэлэрэ 30-с сыллардаахха өлөрүллүбүттэрэ.
   Биирдэ 1926 сыллааҕы Саха сирин компартиятын нууччалыы хаһыатын булан аахтым. Саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри «якутизация» туһунан. Алдан көмүсчүттэрин салайааччыларын иһигэр сахалар элбииллэрин туһунан, Обком ирдэбилэ тоҕо куһаҕаннык туолан иһэрин туһунан эҥин. Сытыы киирсиилэр. Онтон 1990 сыллааҕы «Сахаада» эҥин хаһыаттары ааҕыҥ, эмиэ сытыы киирсиилэр. Ити кэмҥэ ким даҕаны Саха сиригэр үөрэн-көтөн туран алмаастан ирээт биэрбэтэҕэ. Туруорсуу күүһүнэн, Саха сирин бастакы президена М.Николаев Российскай Федерация салайааччыларын кытта Россия уонна Саха сирин олохтоохторун интэриэһигэр ылбыппыт сөптөөх политикаларын түмүгэ. Ол туспа кэпсээн. Билигин Саха сиригэр олорор дьон, батыччы байар кэммит кэллэ. Бириэмэни мүччү туппаппыт наада. Олору быһаарыым.
   Бастакытынан, сайдыбыт Америка, Канада, Англия, Франция, Япония, Голландия, Соҕуруу Корея биһиэхэ холобур буолуохтаахтар.
   Америка төрүт олохтоохторо резервацияларга олороллор. Ол аата бэйэлэрэ талан ылбыт нэһилиэктэрин сирдэригэр. Ол сирдэрин, онно баар сир баайын, айылҕаны барытын бас билэллэр. Кими хайдах, хаһан резервацияҕа киллэрэллэрин - таһааралларын бэйэлэрэ быһаараллар. Биһигини сэбиэскэй кэмҥэ резервация диэн куһаҕанын, баттабыллааҕын курдук сымыйа дойҕоххо үөрэппиттэрин Аляска уонна Вашингтон штат индеецтэригэр хас эмэ күн хоно-өрүү сытан билбитим. Бары резервациялар (биһиги өйдөбүлбүтүнэн-нэһилэктэр, салгыы оннук этиэм) бэйэни салайыныы сукуонунан олороллор. Куоластаан баһылык, милиисийэ (шериф) талаллар. Үгүс нэһилиэктэргэ аргы атыыта бобуулаах. Олохтоох дьон бултаан, балыктаан харчы өлөрөллөр. Сорох нэһилиэктэргэ балык, таба этин, кус-хаас переработкалара бааллар. Оскуолалар уонна балыыһалар федеральнай бас билиигэ киирэллэр, онон бары сабыс саҥалар. Олохтоох подоходнай, сир, баай-дуол нолуоктара миэстэтигэр хаалаллар. Олор диэн ханна тийиэхтэрэй. Ол иһин Аляска олохтоохторо нэһилиэктэн чугас хостонор ньиэптэн уонна газтан бонус, ренталз, роялти уонна дивидент биэрэллэрин ситиспиттэр. Ол туһунан Аляскаҕа иккитэ губернаторынан талыллан уонна Америка Холбоһуктаах Штааттарын (АХШ) ис дьыалатын министринэн үлэлээбит Уолтер Хикл «Общественнай бас билии кыһалҕалара. Аляска модела Россияҕа сөп түбэһэр дуо? (Проблемы общественной собственности. Модель Аляски-возможности для России?)» диэн кинигэтигэр суруллан 2004 с. тахсыбыта. Бу кинигэни биһиги былаах курдук тута сылдьыахтаахпыт уонна сирбитин-уоппутун бас билиэхтээхпит, сиртэн хостонор баайбытыттан ирээт ылыахтаахпыт. Кинигэни сахалыы тылбаастаан таһааттарар ордук. Бу кинигэҕэ суруллубуттары ырытар экономическай семинардары, билиһиннэрии лекциялары тэрийиэҕиҥ. Быһа тардан хаһыаттарга, сурунаалларга бэчээттиэҕиҥ. Телевизорынан уонна араадьыйаннан кэпсээн, дьоҥҥо тириэдиэҕиҥ. Итинэн Саха сирин Правительствота, Ил Тумэн уонна республикаҕа баар «Билии» общество дьарыктаныахтарын сөп этэ.
    Америка, Канада төрүт олохтоохторо нэһилиэгинэн олороллорун ааһан, уопсай бас билиилэрэ элбэҕин сөхпүтүм. Көрдөххө государство тутан биэрбит борустуой, барыта хааччыллыылаах, уулаах-хаардаах дьиэлэригэр олороллор. Үксүлэрэ тугунан даҕаны дьарыктамматтар. Наар үрүҥ дьон баттыылларын кэпсииллэр. Хоно-өрүү сытан билсибитим, бары кэриэтэ дьарыктаахтар эбит. Америкаҕа нэһилиэктэр эрэ сирдэригэр казинолар үлэлэрэ көҥүллэнэр. Ити казинолар үгүс үлэһиттэрэ төрүт олохтоохтор. Хамнастара үрдүк. Казино суох сирдэрин олохтоохторо, үксүлэрэ интернет нөҥүө сыаналаах кумаахыларынан эргинэллэр. Биирдии бэйэлэригэр араас акциялара элбэх. Ханна эрэ баар сирдэрин түүлүүллэр уо.д.а. дьарыктаахтар. Аны уопсай баайдарыгар сир түүтүн харчыта, кинилэр сирдэригэр баар казинолар нолуоктара киирэллэр. Ол иһин, бу соторутааҕыта Америкаҕа баар саамай ыарахан сыаналаах рестораннары, сулууспаларын кытары, аукциоҥҥа кыттан, Америка индеецтэрин нэһилиэгэ 10 млрд доллары уу харчыннан төлөөн ылла. Урут саха нэһилиэгин дьоно бултарын-балыктарын үллэстэн сииллэрин курдук, индеецтэр билигин даҕаны, харчыларын-баайдарын уопсай тутталлар уонна үчүгэйдик хонтуруоллууллар. Уорбут киһини атах-былай ыыталлар. Оннук дьон аҕыйах. Олор бичтыы сылдьаллар. Кинилэр кэлбит-барбыт дьоҥҥо үҥсэргииллэр, аһыннаттара сатыыллар. Олору Аляска куоратыгар Анкориджка көрбүтүм. Аһыммытым аҕай. Кэлин, үһүс сырыыбар, ис дьиҥин билбитим.
    Иккиһинэн, быйыл балаҕан ыйын 7 күнүгэр, Холбоһуктаах Нациялар Тэрилтэлэрин (ХНТ) 61-с мунньаҕа, төрүт олохтоох дьон интэриэһин көмүскүүр Декларация ылынна (Декларация ООН о правах коренных народов). Ити Декларацияҕа этиллэринэн, төрүт олохтоохтор сирдэрин, сиртэн хостонор баайдарын бас билиэхтээхтэр уонна бэйэлэрэ бэйэлэрин салайынар сирдээх-уоттаах буолуохтаахтар (автономия). Итини ситиһэллэригэр, ити норуоттарга төрүт сирдэрин төнүннэриллиэхтээх, государстволар туруктарын ыспакка туран, эбэтэр компенсация бэриллиэхтээх: атын сиринэн, сир баайынан, харчыннан эбэтэр өссө атыннык, ол эрэн баттабыла суох быһаарсыы буолуохтаах. Бу Декларацияннан бэриллибит быраабы туттарга сыллар барыахтара. Ону түргэтэтиэххэ. Декларация 22 сыллаах утарсыыны баран туран ылылынна. Ити Декларацияны Америка, Канада, Австралия уонна Новай Зеландия утардылар. Кинилэргэ баар олохтоох төрүт дьон бырааба күөчүлэммэт үһү. Россия туттунна. Бириэмэтэ эрдэ дииллэр.
   Дьэ, ханна бааргытый М.Аммосов курдук 20-эн эрэ тахсыбыт саастаах, кинитээҕэр өссө ордон Сорбон, Кембридж курдук университеттары бүтэрбит саха оҕолоро?! Эһиги кэмҥит кэллэ. Дьоҥҥутун-сэргэҕитин байытыҥ! Өйгүтүн санааҕытын этиҥ.