«Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур» олоҥхоҕо Кулун Куллустуур тэҥнээҕин булбакка, «Уһугунан дугуммут, ортотунан курдаммыт, оройунан көрбүт, босхо бастаах, бокуйар уу сүһүөхтээх, бытарыйар буор куттаах бороҥ урааҥхай биирдэ да көрсүбэтэ тоҕо кыһыылааҕай ?» диир эбит... Саха учуонайа Е.С.Сидоров «Очерки по Олонхо» диэн үлэтигэр итини бу курдук диир :«Древние тюрки, устанавливая господство над соседями, создавая империю, называли себя кок турк (голубыми тюрками) в честь предка тотема. По аналогии с этим и древние предки якутов в период своей относительной самостоятельности могли называть себя боронг ураанхай в честь тотема боронг аһынгастааха ( серого волка). Тут надо помнить, что боронг – сивый – имеет и голубоватый оттенок... В древности, возможно, и якуты употребляли эпитет боронг, о чем свидетельствуют алтайское боро бөру ( серый волк) и такое же употребление слова «боро» тунгусо-маньчжурскими народами. Тыл үөрэхтээҕэ А.Вамбери эмиэ бигэргэтэр. Бор диэни серый диирин таһынан, бөрө өйдөбүлүгэр сыһыарар.Онон саха киһитэ бэйэтин бороҥ урааҥхайбын дэниитэ бөрөттөн туттарыылааҕын туоһулуур. Б.Я.Владимирцев этэринэн, урааҥхайдар диэн монгол былыргы төрүт уус дьоно. Кинилэр бороҥ бөрөттөн (Борто Чиноа) уонна кыыс табаттан төрүттээҕинэн ааҕыналлар. Балар оҕолоруттан монголлар үөскээбиттэр. Этнограф Г.В.Ксенофонтов «Урааҥхай сахалар» үлэтигэр Үҥээбил хоһуун туһунан бүлүүлэр үһүйээннэрин киллэрбитэ. «Юнгкээбил, преследуя врага, не переставая выл по-волчьи». На вопрос своего противника он поясняет « Ты убегаешь от меня подобно раненому дикому оленю, а я гонюсь за тобой, точно волк. Я не могу догнать тебя и пожрать, поэтому с досады и вою». Мантан көстөрүнэн, бөрө курдук сананыы, бөрөлүү «майгыланыы» урааҥхайдарга, хоһууннарга баар эбит.
3. Айыҥа
Былыргы түүрдэр бэйэлэрин бөрөттөн төрөөбүт курдук этинэллэр. Иак. Бичурин хомуйбут матырыйаалыгар сурулларынан, түүрдэр өбүгэлэрэ тыһы бөрөнү кэргэн ылбыт.Киниттэн уон уол оҕоломмут. Оттон хотугулуу арҕаа уонна киин Евразияҕа тыһы бөрө тулаайах оҕону ииппитин туһунан номох баар. Бу номох сэттис үйэтээҕи кытай хроникатыгар киирэр.Онно кэпсэнэринэн тыһы бөрө кыра оҕону иитэр. Уол улааппытын киниэхэ кэргэн тахсар. Уон уол оҕону төрөтөр. Бу икки номохтон тыһы бөрөнү өбүгэ курдук сыаналааһын инники турар. Ити тыһы бөрөнү түүрдэр Ашина диэн ааттыыллар. Онон Ашина диэн уон уол оҕону төрөппүт тыһы бөрө буолар. М.Н.Андросова-Ионова «Үүт аас бэйэлээх Үрүҥ Айыы Тойон ыччаттара» олоҥхотугар Үрүҥ Айыы Тойон ойоҕо Адьыҥа Сиэр диэн ааттанар. Балар тоҕус уоллаахтар : Чыҥыс Хаан, Дьөһөгөй Айыы, Кытай Бахсыыла, Сээркээн Сэһэн, Уһун Дьурантаайы, Түөнэ Моҕол Тойон (киһи төрдө), Баай Барыылаах, Тойон Кулут, Игии-Тоҕуу. Маны таһынан аҕыс кыыстаахтар. Бу олоҥхо Санкт-Петербурга 1911 сыллаахха «Образцы народной литературы якутов» бэһис кинигэтигэр бэчээттэммитэ. Н.П.Бурнашев «Кыыс Дэбилийэ» олоҥхотугар Адьыҥа Баай Тойон оҕонньор ахтыллар. Бу олоҥхоҕо Ургунньук бөҕөнү уонна Күн Эрэлини оҕо эрдэхтэринэ абааһы кыыһа иитэр. Балар бөрө буолан, Орто дойдуга кэлэллэр. Оттон Бүлүү олоҥхоһута С.Н.Каратаев-Дыгыйар «Тоҥ Саар Тойон», Сүлэлдьин Боотур» сюжеттарга Адьыҥа бухатыыры ахтар. Ити эрээри Э.К.Пекарскай « Сиэр айыы или Сиэр-айыы-тойон то же что, Үрүҥ-айыы-тойон, называемый также Айыҥа сиэр-тойон» диир. Бу үс тус-туһунан өйдөбүллэри биир курдук сыаналыыр. Ол сыыһатын үөһэ этиллэр М.Н.Андросова-Ионова олоҥхото бигэргэтэр. К.Г.Оросин «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхотугар Айыҥа сиэр тойонтон уонна Айыы Ньураҕалдьын эмээхсинтэн Ньургун Боотур уонна Айталы Куо төрүүллэр. Бу түбэлтэҕэ оҕолор аҕалара Айыҥа – атыыр бөрө. Ньургун Боотур бөрөттөн төрүттээҕин олоҥхоҕо маннык даҕатан аһараллар : «Айыы сириттэн арахсан, күн сириттэн көтөҕүллэн барда, сур бөрө тириитин өрө ыйааттаабыт курдук сүндэ далай хара дьулуо ааттык устун таҥнары көтүтэн киирдэ...бөрөлүү улуйа олорор дойдуга тиийдэ». П.Ойуунускай олоҥхотугар итинник хартыына Ньургун Боотур ата айаннаабытыгар кэпсэнэр :»көҥдөй төҥүргэһи көҥүтэ тэппитэ сур бөрө буолан, суол төрдүгэр уһун түүнү мэлдьи улуйа хаалла». А.Кривошапкин-Айыҥа саҥа силлабарийынан транскрипциялаан, Кюль Тегин суругун тылбаастааһыныгар, Айыҥа ууһа ахтылларын булаттаата : . «...Айыҥа ил сур оҕону бүттүүнү баһыркыҥа таакҕы куттааммын. Всех серых детей государства Айына легко запугаем и будем властвовать.» эбэтэр «Айыҥа илэ өлүһэр киҥин соһума. Айыҥа илэ өлүү эркинин соһума »... Лев Гумилев «Древние тюрки» үлэтигэр Ашина диэни бу курдук быһаарар. «Слово «Ашина» значило «волк». По тюркски волк – бури или каскыр, а по-монгольски шоночино. «А» - префикс уважения в китайском языке. Следовательно «Ашина» значит «благородный волк».К ини саныырынан, кытайдар итинник ааттаабыттар. Ити эрээри, букатын былыр, инньэ биһиги эрабыт иннинэ, Египеккэ былаас «бөрөнөн» эбэтэр ханнык эмэ таҥаранан сирэйдэнэр буоллаҕына, фараон былааһа биир киһи, биир клан илиитигэр киирбит диэн өйдүүллэрэ. Былыргы түүрдэр хаттаан уларыйан төрөөн, дьүһүн кубулуйан былааска тахсыыны ачинчи, азуна дииллэрэ. Онон Ашина ис хоһооно бу өйдөбүлгэ ордук чугас. Бу өйдөбүл сахаларга Адьыҥа-тыһы бөрө быһыытынан көстөр. Ити биирэ. Иккиһинэн, былыргы семиттэр Ашера (Астарта, Иштар) диэн таҥаралаахтара.Кини - ый таҥаратын кыыһа. Ашера бары кыылга дьалыҥ иҥэрэр, ииссиһиннэрэр, ууһатар эбит. Онон киһини кытта холбоспут тыһы бөрөнү, Ашера аатынан, Ашина диэхтэрин эмиэ сөп. Үсүһүнэн, Марат Барманкулов этэринэн, Ашина диэһин Индияттан киирбит. Ашоки диэн Индия ыраахтааҕыта баар эбит. Бу ыраахтааҕыны өлөрбүттэрин кэннэ, кини сыдьаана кыракый уол оҕо тыыннаах ордубут. Сактыы суруллубут буддийскай тиэкискэ этиллэринэн, бу уолу сир-ийэ эмиийдээн тыыннаах хаалларбыт. Кэлин буддист-манаах булан улаатыннарбыт. Бу оҕо улаатан баран, Ашоки династиятын аатыттан баһылыктаабыт. Казахстан профессора, академик М.Барманкулов «Эту легенду приняли сначала тюрки, затем хотанцы, тибетцы и даже китайцы, ибо она варьировалась в текстах на этих языках, предлагая в качестве кормилицы то мать-землю, то волчицу, а то и превращая волчицу еще и в супругу, и в продолжательницу рода, поскольку она еще-де и породила тюрков вообще. Правда, в этой части она походит уже на легенду из Рима.» диэн суруйар. Барманкулов этиитин киһи ылыныан да, ылынымыа да суоҕун сөп. Ол эрээри, бөрө туһунан номох бэрт уһун силистээх-мутуктаах эбитин өйдүөх кэриҥнээхпит. Ол аата былыргыттан олус тэнийбит. Төрдүһүнэн, сахаларга «айынньа - правильный, подходящий, соразмерный ; соразмерность, соответствие ; гармония ; согласие» диэн тыл баар. Маны бэйэтин кэммигэр учуонай О.Н.Бетлингк тылдьыкка үйэтиппитэ. Бу тыл саха «Айыҥатыгар - атыыр бөрөҕө» быһаччы сыһыаннаах.
4. Шоно
Буряттар, монголлар бөрөнү шоно, буртэ-чино диэн ааттыыллар. Бурят учуонайа Ц.Б.Цыденбаев бу туһунан маннык диир : «Широко известно, что монгольские ханы своим легендарным праотцом считали некоего Буртэ-чино, что буквально означает «пятнистый волк». Оттон Б.Р.Зориктуев ити быһаарыыга туспа түмүк оҥорор : «Происхождение монгольских ханов выводится от индийских и тибетских царей. Эта вымышленная генеалогия повторяется и в бурятских летописях, авторы которых заимствовали материал из монгольских исторических сочинений. Искаженное освещение в летописях монголов некоторых вопросов их ранней истории обьясняется огромным влиянием буддизма. Это хорошо видно из уже упомянутых трудов Саган Сэцэнэ, Мэргэн-гэгэнэ, Сумба-Хамбо, Ешей-Балчжора, в которых предок монголов Бортэ-Чино выдается за сына тибетского царя». Шоно өйдөбүлэ буряттарга, монголларга Индияттан буддизм нөҥүө киирбитэ чахчы курдук. Индия биир мифологиятыгар «шунах шепа - собачий хвост» дэнэр геройдаахтар. «Шунах, шуна» - кинилэргэ ыт. Ити буряттарга, монголларга тиксэн, бөрө суолталаммыт. Лев Гумилев этэринэн, түүрдэр төрүттэрэ Ашина буряттартан, эхирит-булагаттартан силистэнэр. «Эхирит-булагаты – наиболее древний раздел бурят ; описанные традиции восходят к началу нашей эры и к той этнической стихии, из которой вышла орда Ашина в У веке».Эхирит-булагаттар үөскээһиннэрин туһунан Багдарын Сүлбэ маннык суруйар : «... Асуйхан икки уолланар : улахана – Бурядай, инитэ – Хоридой. Ити Бурядайтан эмиэ икки уол төрүүр : Эхирит уонна Булагат. Эхириттэн уонна Булагаттан буряттар икки улахан биистэрэ үөскүүллэр». Б.О.Долгих чинчийиитинэн эхириттэр (икирэстэр ) түөрт уустан тураллар. Балартан биир бөдөҥө „Ченорутский, Шунуруков (т.е. „Волчий" ), который называли также Тоанатским („Тойонским") эбит. Икирэстэри түүр тыллаахтарга киллэрэллэр. Ол туһунан А.И.Гоголев бу курдук диир : «Уместно тут привести мнение Г.Д.Санжаева о том, что слово „эхирит"- „икирит"- „икирэс" по своему морфенному составу может быть признано тюркизмом. И производит от тюркского „икирис-эгиз", близнец (як. игирэ). Поэтому не исключено, что икиресы – небольшое тюркское племя, задолго до Х111 в., подвергшееся монголизации. Это положение подтверждается также сохранением только у эхиритов восточной ориентации при определении своего положения на местности». Учуонайдар Ц.Б.Цыденбаев, Т.М.Михайлов чинчийиилэринэн икирэстэр Чыҥыс Хааны утары сэриилэһэн, лаппа кыргыллыбыттар. Кинилэр инньэ гынан, Байкал күөл кытыытыгар түҥкэтэх сирдэргэ бүкпүттэр, Өлүөнэ хочотугар кытта тахсыбыттар. ХУ11 үйэҕэ икирэстэр эмиэ улаханнык утарсыбыттар.Ону 1644-1645 сыллааҕы «...Статейная речь" якутского воеводы Петра Головина аманатам ...братцких людей Булую и Чекару о пребывании всего братского народа в вечном холопстве царю Михаилу Федоровичу, под угрозой, в противном случае полного разгрома» бигэргэтэр. Бу сурукка этиллэринэн, Булуй уонна Бура (Бөрө) дьону-сэргэни утарсыыга көҕүлээбиттэр.Онуоха П.Головин барыгытын имири кыргыахпыт диэн суоһурҕаммыт. Саха сэһэнигэр сурулларынан, Бөрө өр бэриммэккэ сылдьыбыт.Кинини сонордоон, биир сиргэ төгүрүйбүттэр уонна саһан сытар дьиэтин уоттаабыттар. Инньэ гынан, Бура бэриммит. Кинини буряттарга илдьэн олохсуппуттар. 1672-1675 сылларга онно хынкыдар ууһун салайбыт. Саха сиригэр Бура оҕолоруттан Аан Чуонах диэн улаханнык биллэр удаҕан хаалбыта. Кини өр кэм устата бэйэтин итэҕэлин турууласпыта уонна уһук бүтэһигэр дьабыныгар көппүтэ... Шоно, шуна, шунах – ыт. Кэлин «бөрөҕө» кубулуйбут.Шоноттон ураты өссө буртэ-чино диэһин баар.
Ийэ кыыл диэн киһи айыллыытыгар уонна үөскээһинигэр сыһыаннаах өйдөбүл. Судургу буолбатах уонна дакаастабылы эрэйбэт...