ЫАЛ. /салгыыта. Иннин ,*Үс кут таптала* н-гэр көр Уххан.


ЫАЛ СҮРЭ

СҮР.
Душа, жизненная сила людей и скота. Олицетворение энергии и силы воли, вообще психики в человеке. СҮР-КУТ- жизнь-душа, жизненная сила. КУТТААХ-СҮР- душа и жизнь. СҮР-КУТ- жизненность, способный еще к жизни организм.
/Пекарскай тылдь./
СҮР.
СУОЛТАТА. Сүр киһини тыынныыр күүс. Сүрэ суох киһи суох. ТӨРДӨ. Сүрү киһиэхэ Улуу Суорун биэрбит. ӨўӨ. Сүр өҥө суох, дьэҥкир. ТАРЎАНЫЫТА. Сүр киһи тула тэнийэ, тарҕана сылдьар чараас айылҕа.Онон киһи иннинэ биллэр, сабыдыаллыыр дьоҕурдаах.АТЫН СҮРДЭР. Киһи эрэ сүрдээх буолбатах. Туох барыта сүрдээх.От-мас, кыыл,ыарыы сүрэ диэн баар.Сүр мэлдьи сабыдыал курдук биллэр. КЭЭМЭЙЭ.Сүрү күүстээх уонна мөлтөх диэн араараллар.Күүстээх сүр тарҕаныыта улахан, өтүүтэ дириҥ буолар.КӨТӨЎҮЛЛҮҮ. Сүр көтөҕүллүүттэн тутаахтаах.Сүр көтөҕүллүүтэ тоҕус кээмэйдээх.Ону мутугунан кээмэйдиэхпитин сөп.Үтүөнү үрдэтии- сүрү үрдэтии суола.Сүр- тыыннаах буолууга көҕү биэрэр күүс.Сүр үүнэр, тэнийэр дьоҕурдаах.Киһи сүрүн бэйэтигэр тутуохтаах,оччоҕо күүстээх.Сүрүн сүтэрбит киһи олоххо күүһэ сүтэр.
Айыы үөрэҕэ. ТЭРИС.

Сүр туһунан бу икки быһаарыы, сүр, киһи тус олоҕор тыын суолталааҕын ырылхайдык ыйаллар.Биһиги куппут, сүрбүт туһунан өйдөбүлбүт алыс татым, ситэтэ суох.Маны Айыы үөрэҕэ-өбүгэлэрбит өлөрү кыайбыт үөрүйэхтэрэ эрэ сахалыы дьэҥкэтик быһаарар,өйдөтөр.Ону оскуолаҕа, үөрэххэ киллэрэн төрүт, сүрүн оҥостуохтаах этибит.
БИИР КИҺИ СҮРЭ.
Этиллибитин курдук СҮР-ТЫЫННААХ БУОЛАР КҮҮС. Киһи төрүөҕүттэн өлүөр дылы сүрүн эбинэр,толорор,сүрүн суолун көннөрөр,тарҕатар,сүрүнэн дьайар дьүккүөнүгэр мөккүөннээх олоҕун барыыр.Киһи сүрэ тоһуннаҕына,сүрэ мөлтөөбүтүн толорунар дьоҕура бүттэҕинэ, бу киһи тыына быстар,өлөр.Биир киһи сүрэ, ыал сүрэ, аҕа,ийэ ууһун сүрэ, түөлбэ, нэһилиэк, улуус, Ил, омук сүрэ диэн быһыы быһан,оҥоһуу оҥорон арааран өйдөөһүн баар.
СҮРҮ ЫЛЫЫ.
Сүрү ылыы элбэх көрүҥнээх,дириҥ үөрэх.Онтон биһиги ханныгын эмэ таарыйыахпыт.Киһи кута сүрдээх, Киһи сүрэ куттаах.Сүр мөлтөөтөҕүнэ кут мөлтүүр. Кут сүртэн күүс ылар.Сүрү киһи араастан ылар.Сүрүн күүһүн эбинээри киһи, сүрү иҥэринэ сылдьар аһылык арааһын аһыыр.
АС СҮРЭ.
Аһылык киһиэхэ төһө сэниэни ,күүһү ол аата сүрү эбэринэн сыаналанар. Иҥимтиэлээх сүмэһиннээх уонна симэһиннээх аһылыктар биллэн турар бэйэлэригэр ыраас сүр күүһүн хото иҥэриммит кыыл-сүөл, көтөр-сүүрэр,балык,үөн-көйүүр, от-мас, үүнээйи,уу арааһа буолар. Ырыган,көтөх,ол аата сүрэ мөлтөх, эбэтэр ыарыы сүрүн иҥэриммит харамай этэ, үүнээйи,уу, салгын киһиэхэ биэрэр сүрэ эмиэ мөлтөх,туһата кыра, сороҕор олох да буортулаах буолара өйдөнөр суол.Мантан сиэттэрэн сатаан табан аһааһын үөрүйэхтэрэ,ньымалара,аһылык култуурата диэннэр былыр-былыргыттан бааллар. Ыал ийэтэ,аҕата маны баһылаатаҕына эрэ табыллар.Ону таһынан оҕолорун үөрэтиэхтээх. Сиэнэр буолла да симинэн иһии туһалыырын оннугар тутахсытан туруон сөп.Биллэн турар ханнык баҕарар омукка былыр-былыргыттан аһыыр аһылыга,төрөөбүт төрүт дойдутун буоруттан,уутуттан,салгыныттан кэлбит аһылык үөрүйэх быһыытынан туттуллара туохтааҕар да ордук,күндү буола турар.Тоҕус ыйын толору ийэтин үүтүн эмпэтэх оҕо тутахсыйар,этин-сиинин,этин-хаанын айылгытыгар, кутугар-сүрүгэр атарахсыйыы, ханан эрэ сиппэтэх айыы хаалар.Аас-туор ону тэҥэ сиэри таһынан алыс дэлэгэй тот олохтонуу киһи кутун-сүрүн айылгытын таһынан барар эмиэ сиппэтэх, итэҕэс айыыланыыны хаалларар.
УТУЙУУ.
Киһи элэйэр эрчимнээхээх, сылайар сындаалаах, илистэр сэниэлээх, көҕүрүүр күүстээх. Ол иһин кини сынньаныахтаах.Киһи күнээҕи олоҕор элбэх сүрүн барыыр.Аккумуляторы ииппэккэ тутуннаахха олорон /сэниэтэ эстэн/ хаалар.Ол кэриэтэ киһи сүр күүһүнэн сөпкө иитиллэн, кэмигэр сынньанан иһэр эрэ буоллаҕына кута-сүрэ чөл буолар.Сынньаныыга киһи этэ-сиинэ,этэ-хаана, биир ааттаахтара /органнара/ эрэ буолбакка, киһи өҥсөтө /ньиэрбэтэ/, уйулҕата, санаата- оноото кута-сүрэ барыта наадыйар.Сынньаныы эйгэтэ, өйдөбүлэ олус киэҥ. Онон сатаан сынньаныы, быстатан туран сатаан табан утуйуу киһи олоҕор сүрүн суолталаах.
Утуйуу /уу/ хас да таһымнаах.Өрүс уута дириҥнээҕин чычаастааҕын курдук, киһи уута эмиэ дириҥ чычаас буолар.Утуйууну хас да турукка араараллар.

• Нус-хас турук./сөптөөх миэстэни булунан уоскуйуу кэмэ/
• Улугуруу./атынынтан арахсыы кэмэ/
• Нухарыйыы,/утуйар-утуйбат икки ардынааҕы турук/.
• Нуктааһын /чэпчэкитик, чычаастык утуйан ылыы./
• Сылам уу./утуйуу дириҥэ суох/.
• Түлүк уу./утуйуу дириҥиир /.
• Түмэн уу./утуйуу саамай дириҥиир/.
• Сылбай уу./минньигэстик утуйуу/.
• Сэргэхсийии./уһуктуу кэмэ/.

Утуйуу кэмигэр киһи кута- сүрэ оннун-туойун булар, сааһыланар,саамыланар сэниэ, күүс ылар.Киһи хантан ,туохтан, хаһан , тоҕо тугу ыларын, тугу биэрэрин ырыҥалыыр , ыйдаҥардар буоллаҕына, олоҕун түбүгүн сөптөөхтүк тэринэр, дьаһанар.Бу киһи олоҕо сааһыланар, орун- оннугар сөп түбэһэр.Сатаан утуйуу бэйэтэ туспа үөрүйэхтээх.

ТЫЫНЫЫ.
Тыынарыҥ тухары тыыннааххын.Тыынар тыыннаахтары уонна тыымматтары анаан араарабыт.Тыынар тыыннаах сүр күүһүн тохтоло суох бэйэтин нөҥүө сүүрүгүрдэр, тарҕатар,эбинэр хас биирдии дьайааныгар туттар. Сүр иҥмит /анаан иҥэриллибит/ дьайар күүстээх араас маллар, сэп-сэбиргэл, тээбирин, мас, этии, сир-уот уо.д.а. баар буолар.
Сатаан тыыныы ньымаларыгар үөрэтэр үөрэхтэр элбэхтэр. Хас биирдии киһи хайаан да, мин хайдах тыынабын,хайдах салгын миэхэ ордугуй диэн ыйыттынан хоруйун булан бэйэтигэр сөптөөх ньыманы талыныахтаах.Салгын эмиэ аһылык. Ураты амтаннаах, сыттаах-сымардаах,иҥимтиэлээх, сороҕор сүлүһүннээх.Хайдах салгынынан хайдах тыынаргыттан сүрүҥ күүһүрэрэ эбэтэр мөлтүүрэ эмиэ быһаччы тутулуктаах.
ҮӨРҮҮ СҮРЭ.
Киһи бу орто дойдуга олоҕо үөрүүннэн кэмнэнэр.Оҕо төрөөтө-үөрүү, оҕо хаамта, тылланна-үөрүү, ыал буолла үөрүү. Ол курдук биһиги олохпут дьолун-соргутун, тапталын биһирэмэ- үөрүү.Үөрүү киһи сүрүн көтөҕөр аналлаах.Хас биирдии киһи, киһи аймах ыра-баҕа санаата--үөрүү үксүүрүгэр.Ол аата сүр көтөҕүллэригэр-тыыммыт уһууругар. Туохтан биһиги үөрэбит, туохтан биһиги хомойобут-хоргутабыт. Ыал үөрүүтэ да, хомолтото да биир киһи киэнинээҕэр улахан.Манна биир киһи үөрүүтэ барыларын үөрүүтэ буолан суолтата улаатан тахсар, ыал сүрүн бүттүүнүн көтөҕөр аналланар.Хомолто биир оннук. Үөрүүнү ,хомолтону тэҥҥэ үллэстии ыал сиэрэ.Үөрүү-- киһилии быһыы, айыы сиэрин тутуһуу, таптал кэрэһитэ.Үөрүү--сүргэни көтөҕөр.

ҮӨРҮҮ

Күн сылааһа сырдыга
Айылҕа кэрэ көстүүтэ
Көтөр,чыычаах ырыата
Эдэр ыччат ырата
Сүрэҕи үөрдэр эбит
Сүргэни көтөҕөр эбит.
Киһи кэрэ дьүһүнэ
Сырдык, ыраас сүрэ
Айар-тутар талаана
Кэрэ киэҥ санаата
Сүрэҕи үөрдэр эбит
Сүргэни көтөҕөр эбит.
Эдэр кыыс мичээрэ
Эйэҕэстик көрүүтэ
Эйигин эрэ таптыыра
Эрэнэрэ, кэтэһэрэ
Сүрэҕи үөрдэр эбит
Сүргэни көтөҕөр эбит.
Киһиттэн итэҕэс санаммакка
Кистии, саһа сылдьыбакка
Кэскилиҥ туһугар дьаныһа
Киирсэн кимэн иһэриҥ
Сүрэҕи үөрдэр эбит
Сүргэни көтөҕөр эбит.

КҮН СҮРЭ.


АЛАМАЙ КҮН СЫЛАМЫНАН !

Аламай күн сыламын
куппар кутан
Сыралҕаным сырылатан
сылаастык сыдьаайда.
Илгэлээх итии салгын
имэрийэ илбийэн
Иэйиэхситим иһирэх
иэйиитин уһугуннарда.
Аралыйар күнүм
алаҕара тэтэгэрэ
Мин түөспэр Күн Күбэй
сырдыгын киллэрдэ.
Тойон сүрэхпэр Үрүҥ Тыын
Айыы күүһэ түстэ
Тыынар тыыммар
Күн Сүрэ иҥнэ!
СЫЛАМНЫЫР АЛАМАЙ КҮНҮНЭН !

Тыынар тыыннаах барыта ,биһиги Ытык Таҥарабыт КҮН баар буолан баар. Кини сүрүн тыыны биэрээччи.Үрүҥ тыыммыт өллөйө Үрүҥ күнтэн кэлэр.Ыһыахха Күн Таҥара сиргэ муҥутаан чугаһыыр кэмигэр Күн итэҕэллээхтэр бары Күнү көрсөллөр, кинини уруйдууллар ,айхаллыыллар, Күн сардаҥатынан арчыланаллар, араас сиэри–туому толороллор. Биһиги өрөгөйдөөхтүк ыһыахтыыбыт.Түмүгэр бары Күнтэн сүр күүһүн ылабыт. От- мас эмиэ чэлгийэр-чэчириир үрүҥ тыыны ылар. Биһиги күн таҥаралаах омукпут. Сирдээҕи күммүтүгэр уокка сүгүрүйэбит. Биһиги ийэ куппутун иитэр сиэрбит-майгыбыт, уратыбыт, омук, киһи быһыытынан уһун тыыннаныыбыт барыта Күн Итэҕэлин үгэстэрин сиэрин кытта быһаччы ситимнээх.Ити барыта Айыы итэҕэлин үөрэҕэр баар.Саха ыала –Айыы Ыала. Кини арҕаһыттан тэһииннээх Айыы хаан аймаҕа,көхсүттэн көнтөстөөх күн улууһун оҕото. Кини төһөннөн Айыы сиэрин-туомун толорор, алгыһынан салайтаран олорор да соччоннон тыынаах буолар күүһэ-сүрэ бөҕөргүүр.

ЫАЛ_____________________________________________________ СҮРЭ
Биир киһи сүрэ дьылҕатыттан, төрөппүттэриттэн,аймахтарыттан, тулалыыр эйгэтиттэн тутулуктааҕын иһин, биир аата биир. Айыы киһитэ бу орто дойдуга аҥар айыылаах түһэр. Орто дойдуга аҥарын булан, икки тус-туспа сүрү, тыыны, куттары холбоон, ЫАЛ диэн киһи аймах сомоҕун төруттээбит бастакы уонна төрүт Ытык Түмсүүнү тэрийэр,оҕолонор. Толору Айыы киһитэ буолар.Толук буолар тыына улаатар,кыһамньыта, кыһалҕата эбиллэр,сайдыы саҥа таһымын үрдүүр кэрдииһин иһин хоруйдуур,хардарар ыыра кэҥиир. Бу тэрээһин омук-омук аайы бэйэтэ туспа уратылардаах үгэстэрдээх, суруллубатах сокуоннардаах.Ыал тэриллиитэ тапталга олоҕурар.Таптал улахан сүрдээх. Бу тапталга олоҕуруу киһи аймах бүттүүнэ тапталга эрэ олоҕуран түмсэн дүөрэлэһэн олоруохтааҕын туоһута буолар.Биир киһи сүрүттэн ыал, аймах, нэһилиэк, улуус,Ил сүрэ үүнэн тахсар.Бары барыта ситимнээх, үүнэр, сайдар аналлаах. Ил,/государство/ тэрээһиннэри барытын баар оҥорбут, саамай табыгастаах ыал сүрүн бөҕөргөтүүгэ турунуохтаах. Биир киһи ыал буоларга кыһаныахтаах.Ыал сүрүн- тыыннаах буолар күүһүн туохтааҕар да харыстыахтаах, араҥаччылыахтаах. Ыал, ийэ, аҕа уустарын аҕа баһылыктара түмсүүлэрин сүрүн төһө табан түмэллэриттэн, сатаан дьаһаналларыттан бүтүн аймах дьылҕата тутулуктаах буолар.Биһиги куппутун, сүрбүтүн, өйбүтүн санаабытын, эрэлбитин итэҕэлбитин кууччатын биир партия илиитигэр туттаран олорбут кэмнээх этибит. Бу ытарчалыы тутан олорбут илии ыһыктаатын кытта, туймаарыйан ылыы кэнниттэн, киһи кутун, сүрүн бэйэтэ эрэ бас билиэхтээҕин өйдөөһүн буолла. Билиҥҥи кэмҥэ, ыал сүрүн –ыал тыыннаах буолар күүһүн араҥаччылааһын, чүөмчүлээһин, бөҕөргөтөөһүн биһиги үрдүк тэрээһиммититтэн ирдэнэр. Саха ыалын сүрэ уолбат ойбоннонуута – саха кэхтибэт кэскилэ.
Туругурдун Ытык тэрээһин, -- ЫАЛ!