| News topics |
|
Политика.Митинги. Пикеты. Партии [902]
|
|
Мысли. Думы.Мнения, обсуждения, реплика, предложения [263]
|
|
Суд-закон.МВД.Криминал [1282]
|
|
Право, закон [323]
|
|
Экономика и СЭР [840]
|
|
Власть Правительство Ил Тумэн [1208]
|
|
Мэрия, районы, муниципалитеты [400]
|
|
Мега пректы, планы , схемы ,программы. ВОСТО [215]
|
|
Сельское хозяйство,Продовольствие. Охота и рыбалка [559]
|
|
Энергетика, связь, строительство.транспорт, дороги [156]
|
|
Коррупция [862]
|
|
Банк Деньги Кредиты Ипотека Бизнес и торговля. Предпринимательство [294]
|
|
Социалка, пенсия, жилье [277]
|
|
ЖКХ, строительство [133]
|
|
Образование и наука. Школа. Детсад [215]
|
|
Люди. Человек. Народ. Общество [226]
|
|
АЛРОСА, Алмаз. Золото. Драгмет. [672]
|
|
Алмазы Анабара [161]
http://alanab.ykt.ru//
|
|
Земля. Недра [240]
|
|
Экология. Природа. Стихия.Огонь.Вода [380]
|
|
СМИ, Сайты, Форумы. Газеты ТВ [158]
|
|
Промышленность [43]
|
|
Нефтегаз [285]
|
|
Нац. вопрос [285]
|
|
Соцпроф, Совет МО, Общ. организации [65]
|
|
Дьикти. О невероятном [183]
|
|
Выборы [661]
|
|
Айыы үөрэҕэ [125]
|
|
Хоһооннор [5]
|
|
Ырыа-тойук [23]
|
|
Ыһыах, олоҥхо [108]
|
|
Култуура, итэҕэл, искусство [368]
|
|
История, философия [245]
|
|
Тюрки [76]
|
|
Саха [164]
|
|
литература [43]
|
|
здоровье [469]
|
|
Юмор, сатира, критика [14]
|
|
Реклама [7]
|
|
Спорт [123]
|
|
В мире [86]
|
|
Слухи [25]
|
|
Эрнст Березкин [88]
|
|
Моё дело [109]
|
|
Геннадий Федоров [11]
|
|
BingHan [4]
|
|
|
Main » 2025 » Балаҕан ыйа » 22 » Сир аһа тоҕо мөлтөҕүй?
Сир аһа тоҕо мөлтөҕүй? | 14:15 |
Сир аһа тоҕо мөлтөҕүй?
Быйыл сайын уонна күһүн өрөспүүбүлүкэ үгүс улууһун олохтооҕо кураанаҕы кууста. Сир аһа, чахчы, мөлтөх. Ол эрээри, “аһара мөлтөх” диэҕи сорох улуустар, чуолаан дьэдьэни уонна отону, кыайдылар. Онон “Тоҕо маннык буолла уонна сир аһын үүнүүтэ туохтан тутулуктааҕый?” диэн биһиги Криолитозона биологическай кыһалҕаларын институтун Ботаническай садын научнай үлэһитэ, биология билимин хандьыдаата, М.К. Аммосов аат. ХИФУ дассыана Светлана САБАРАЙКИНАТТАН ыйыттыбыт.
МӨЛТӨХ ҮҮНҮҮ – ХОРУЙА СУДУРГУ
– Светлана Михайловна, быйыл хас да ааҕааччыбыт “сир аһа арыт тоҕо үүнэрин-үүммэтин суруйуҥ эрэ” диэн көрдөстө. Холобур, Ньурбаттан биир дьахтар: “Хас эмэ сылы быһа отонноммут сарбынньаҕым (рябинам) быйыл туорааҕа да суох”, – диир. Бука диэн тоҕо оннугун быһаар эрэ. – Хоруйа судургу. Быйыл Саха сиригэр ыам ыйыгар халлаан сылаас баҕайы буолан, үүнээйи барыта эрдэ тыллыбыта, сибэкки бөҕө буолбута. Онтон бэс ыйын саҥатыгар эмискэ тымныйан, ол тыллыбыт оппут-маспыт куоппаһа (пыльца) барыта тоҥон хаалбыта. – Куоппас “плюс” кыраадыска эмиэ тоҥор дуо? – Тоҥуон сөп. Оттон кини тоҥно да, өлөн хаалар, иккистээн сибэккилээбэт, ол иһин ас куппат. Онон быйыл бэс ыйыгар күүскэ, өр тымныйа сылдьыбыт улуустар сирдэрин аһа мөлтөх. Даҕатан эттэххэ, ити кэннэ баҕар тымныыга хаарыйтарбатах өттө син үүнүө эбитэ буолуо да, эмиэ ити ыйга ардах бөҕө түспүтэ. Оттон сииктээх салгыҥҥа от-мас сэбирдэҕин сөбүлээн сиир үөн үөскүүр. Кини мааһа дьэ онно табыллар. Аны туран, ити кэмҥэ үүнээйи астанар буолан, киһи үөнү утары кыайан охсуспат, дьааттаабат-эмтээбэт. Үөн-көйүүр сэбирдэҕи, сибэккини, куоппаһы – барытын сиир. Итини таһынан, хас биирдии үүнээйигэ “периодичность” диэн баар. Ол аата, биир сыл аһын олус күүскэ куппут буоллаҕына, эһиилигэр хайаан даҕаны “сынньанар”. Оннук кэмигэр кини аһа быыкаа буолар эбэтэр букатын даҕаны үүммэт. Сарбынньах оруобуна оннук үүннээйи ахсааныгар киирсэр. Бэйэтэ да хаппырыыс, үүнэр-үүммэт усулуобуйалаах. Күнэ, уута, салгын тэмпэрэтиирэтэ – барыта сөп түбэһиэхтээх.
ХАПТАҔАС “КҮННЭЭТЭ” Хаптаҕас күннээтэ – Оттон хаптаҕас тоҕо эрэ ханна даҕаны үчүгэйдик үүннэ быһыылаах. Тоҕо оннугуй? – Хаптаҕас эрдэ сибэккилиир. Онон куоппаһа тымныйыы иннинэ эрдэ көтөн, эрдэ буоһаабыта. Уопсайынан, вегетация диэн баар. Судургутук эттэххэ, үүнээйи үүнэр-сайдар кэмэ. Хас биирдии үүнээйи вегетацията, ол иһигэр тыллар-кэхтэр кэмэ, туспа. Холобур, хаптаҕас талахтыҥы үүнээйилэртэн хайаларыттан даҕаны эрдэ сибэккилиир. – Быйыл илин эҥээрдэр “дьэдьэн Таатта Кыйытыгар эрэ үүммүт” дэһэ-дэһэ, Тыараһа нэһилиэгэр сыбыытаатылар. Биир улуус иһигэр ханна эрэ үүнэр, ханна эрэ үүммэт буолуон сөп дуо? – Ол эмиэ барыта халлаан туругуттан, айылҕаҕа үөскүүр быһыыттан-майгыттан тутулуктаах. Дьэдьэн эрэ буолбакка, үүнээйи барыта оннук. Сыл аайы биир буолбат. Кини эмиэ тыыннаах организм буолан, айылҕа бары уларыйыытын билэр. Холобур, күһүн хайдах күн-дьыл үүнэриттэн улахан тутулуктаах. Отонноох талах эһиилги үнүгэһэ (почка) атырдьах-балаҕан ыйдарыгар ситэр, “үүнэр”. Аны онно кыһын хаар халыҥа-чарааһа, тыала-кууһа, ыам ыйынааҕы халлаан туруга – барыта дьайар. – Халыҥ хаардаах дьыл саас уута элбэх буолар үгэстээх. Ол сир аһыгар үчүгэйдик дьайар дуо? – Дьэдьэҥҥэ куһаҕаннык дьайар. Тоҕо диэтэххэ, дьэдьэн элбэх ууну сөбүлээбэт. Кини сир түргэнник сиигирэн баран, түргэнник куурарын ордорор. Оттон отон уонна сугун сибэккилиир бириэмэлэригэр сииккэ, элбэх ууга наадыйар.
МООННЬОҔОН ТОҔО КЭХТЭРИЙ? моонньоҕон тоҕо кэхтэрий – Оттон моонньоҕон? Кини уот сиэбит тыатыгар лааҥкы быыһыгар хас эмэ сыл үүнэн баран, букатын тамты эстэн хаалар. Ол тугу кытта сибээстээҕий? – Уопсайынан, үүнээйи биир сиргэ муҥутаан аҕыс сыл үүнэр. Ити кэм иһигэр кини сиргэ-буорга баар иҥэмтэлээх бэссэстибэни барытын “сиэн” кэбиһэн баран, салгыы кэхтэн барар, үүммэт буолар. Ол иһин дьиэ таһынааҕыны көрүөххэ-истиэххэ, эбии аһатыахха наада. Даҕатан эттэххэ, моонньоҕон сиэмэнэн буолбакка, салаанан-угунан (побег) тарҕанан үүнэр. Ол иһин сыыйа көһүөн сөп. Сиэмэнэн арай чыычаахтар эҥин ыстахтарына эрэ үүнэр эрээри, хайдах усулуобуйаҕа тиийэн “түспүтүттэн” тутулуктаах. Холобур, кураанах сиргэ түстэҕинэ, ото эрэ тахсыа, оттон сииктээххэ түбэстэҕинэ, ас кутуон сөп. – Ол аата эһиил сир аһа хайдах буолуон сөбүн киһи күһүн сылыктыан сөп дуо? Холобур, моонньоҕон-хаптаҕас үнүгэстэринэн. – Сылыктыахха сөп. Эбэн эттэххэ, дьиэ таһынааҕы отонноох үүнээйиттэн эһиил элбэх отону ылар туһугар, билигин элбэх ууну кутуохха наада. Үнүгэстэригэр тиийэрин курдук, олох элбэх уу буолуохтаах. Ол – “влагозарядный полив” дэнэр. Дьон “халлаан тымныйда” диэн баран, тохтоон хаалааччы. Ол – сыыһа. Билигин куппут ууҥ туһата саас биллэр. – Оттон билигин түүнүн -2…-5 кыраадыс дии. Оннукка үүнээйи (моонньоҕон-хаптаҕас, о.д.а. отонноох талах) оҕустарбат дуо? – Суох, сир тоҥуор диэри кутуохха сөп. Биллэн турар, “ким эрэ эппитэ” диэн баран, күн аайы тахсан куппаккын. Көрө сылдьан оҥоһуллуохтаах.
ҮҮНЭЭЙИ КЭМЭ-КЭРДИИТЭ – Сорох кыыл-көтөр элбиир-аҕыйыыр кэрдиис кэмнээх буолар. Кимиэнэ эрэ 12, кимиэнэ эрэ – 8 сыл. Үүнээйигэ оннук баар дуо? – Баар бөҕө буоллаҕа. Ол барыта үүнээйи көрүҥүттэн тутулуктаах. Холобур, болбукта 4 сыл буола-буола ас кутар. Сарбынньах иккилии сыл буолуон сөп. Харас (черемуха) 4—5 сыл олус үчүгэйдик астанан баран, 5–6-с сылларыгар букатын кураанах туруон сөп. Онтон “сынньана” түһэн баран, эмиэ отоннонуохтаах. – Моонньоҕон, хаптаҕас, дьэдьэн-отон оннук кэмнээхтэр дуо? – Моонньоҕон, быһа холоон, иккис сылыттан алтыс сылыгар диэри астанан баран, отоно сыыйа аҕыйаан барар. Ону “эдэримситтэххэ”, саҥаттан үүнэн барар. Биһиэхэ Ботаническай садка үүнэр моонньоҕоннор турбуттара сүүрбэччэлии сыл буолла. Мэлдьи көрө-истэ, саҥарда сылдьабыт, ол иһин үйэлэрэ уһаата. – Уонунан учуонай күннэтэ көрөр буолбутун кэннэ, үүнүөхтээх да буоллаҕа. – Дьиэ таһынааҕыны көрдөххө-иһиттэххэ эрэ үүнэр. Оттон тыа киэнин үргүү кэлбит дьон тэпсэр, кыыл-сүөл ааһар, куурбута-хаппыта бэйэтэ кэхтэр. Оннук бара турар.
САЙЫН УҺААБЫТЫН ТҮМҮГЭР… 16797 preview.v1 – Халлаан уларыйбытын бары билэрбит. Вегетация кэмэ уларыйбыта төһө биллэрий? – Быйыл дьылбыт биир нэдиэлэ эрдэлээн иһэр. Холобур, урут вегетация кэмэ ыам ыйын иккис нэдиэлэтиттэн саҕаланар буоллаҕына, быйыл бастакы чыыһылаттан тиллэн-сайдан барбыта. Ол сиэринэн, күһүммүт эмиэ уларыйда, от-мас хойутаан “утуйар” буолла. Онон соҕурууттан көһөрөн аҕалан олордуллар үүнээйилэр олус табыллар буоллулар. Күһүн уһуурун түмүгэр, кинилэр үнүгэстэрэ ситэр уонна “утуйарга” бэлэмнэнэр. Урут күһүммүт кылгас эрдэҕинэ, сиппэккэ өлөн хаалаллара. – “Кэлии үүнээйилэр” диэн тугу эттиҥ? – Кэлин дьон улахан астаах дьаабылыка маһын олордор буолбуттарын, онтулара биһиги кыһыммытын тулуйар буолан эрэрин этэбин. Итини сэргэ “Арония черноплодная”, “Ирга” диэннэр эмиэ кыстыыр буоллулар. Урут үлүйэллэрэ. Ботсад 1960-с сыллартан үлэлиир буолан, биһиги уончалыы сыл буола-буола ити үүнээйилэри олордон көрөөччүбүт. Урут олору хайдах да көрбүт-истибит иһин, үлүйэ тураллара. Билигин аан дойду бүттүүн сылыйыыта буолан, балаһыанньа лаппа уларыйда. – Оттон эһиги, учуонайдар, үүнээйи хайдах уларыйарыттан, кыстыкка бэлэмнэнэриттэн көрөн, “быйыл ичигэс кыһын кэлиэ”, “тымныйар буолла” диэн сылыктыаххытын сөп дуо? – Суох, киһини ону хайдах да сатаан сылыктаабат. Арай айылҕа-халлаан цикл быһыытынан уларыйыытын климатологтар эҥин билгэлиэхтэрин сөбө буолуо. Биһиги үүнээйигэ сыһыаран билиҥҥини, буола турары этэбит-көрөбүт.
МООННЬОҔОН-ХАПТАҔАС СУОРТАРА unnamed – Билигин киһи үксэ өрүсүһэр буолан, сир аһыттан матымаары, сайын дьэдьэнтэн саҕалаан күһүн отонугар тиийэ арыый сиикэйдии үргүүр үгэстэннэ. Биир өттүнэн, дьону эмиэ өйдүөххэ сөп. Сайынын тыа үллэҥнэс киһи буолар. Оттон быйаҥтан ким матыан баҕарыай? Ситэ буспатах отон доруобуйаҕа төһө туһалааҕый? Битэмиинэ аҕыйах буолар дуу, син биир дуу? – Биллэн турар, ситэ буспатах отон битэмиинэ биллэ аҕыйах буолар. Үүнээйи отоно ситэн истэҕин аайы, битэмиинэ-туһалаах элэмиэн элбээн иһэр. – Эн анаан тугу чинчийбиккиний? – Мин моонньоҕону уонна хаптаҕаһы чинчийбитим. – Саха сиригэр моонньоҕон хас суорда баарый? – Барыта холбоон 42 суорда үүнэрин билэбин. Хаптаҕас – уонтан тахса. – Хаптаҕас эмиэ суортаах дуо?
Бука сэрэйдэххэ, үксэ саадка, дьиэ таһыгар үүнээччилэр буолуо. – Хаптаҕас суортаах бөҕө буоллаҕа дии. Биллэн турар, элбэх суорт дьиэ таһыгар олордуллар суорт буолар. Оттон тыыннаах айылҕаҕа баара-суоҕа үс араас үүнэр: “Голенькая”, “Печальная” уонна “Пальчевского”. Ити хотугу, соҕурууҥҥу уонна киин улуустарга үүнэр хаптаҕастар. – Туох уратылаахтарый? – Бастатан туран, сэбирдэхтэрэ, иккиһинэн, сибэккилэрэ, үсүһүнэн, астара. Холобур, Саха сирин соҕурууҥҥу улуустарыгар үүнэр “Пальчевскай хаптаҕаһын” аһа биллэ бөдөҥ, минньигэс буолар. Оттон Арктика эргимтэтигэр үүнээр “Печальная” дэнэр хаптаҕас аһа аҕыйах, бэйэтэ кыра эрээри, хайаларынааҕар даҕаны тулуурдаах. Хоту бары улууска үүнэр. – Оттон үүнээйим тулуурдаах, элбэх астаах буоларын туһугар, хотугу хаптаҕаһы соҕурууҥҥуну кытта сэлиэксийэлээн киин Саха сиригэр үүннэрдэхпинэ, табыллыа дуо? – Табыллыан сөп.
Миэхэ оннук гибрид хаптаҕастар бааллар. Оннукка, холобур, Арктика эргимтэтин хаптаҕаһа бэйэтэ 20-чэ сантымыатыр курдук үрдүктээн буоллаҕына, соҕурууҥҥуну кытта холбоотоххо, 50-ча сантымыатырга тиийэ үрдүүр буолар. Ол эрээри, ити курдук холбоотоххо, соҕурууҥҥу хаптаҕас арыый кыччыыр, уларыйар. Онно ордук ирбэт тоҥ уонна сир кырса (почва) дьайаллар. Уопсайынан, кырыс үүнээйи сайдыытыгар олус улахан оруоллаах. – Бары билэрбит курдук, Саха сирин кырыһа бэрт мөлтөх буолар. Туһалаах араҥата хас сантымыатырый? – Баара-суоҕа отучча эрэ сантымыатыр. Ол иһин киһи тугу эмэ үүннэрэр буолла да, кэмиттэн-кэмигэр, көрө сылдьан, аһатыан наада. Үүнээйи төһөнөн өр турар да, аһылыгы эрэйэр буолар. Инньэ гымматыҥ эрэ, өтөр кэхтиигэ барар, мөлтүүр. Сир аһыгар эмиэ оннук. – Холобур, лабыкта тэпсилиннэҕинэ 50-ча сыл чөлүгэр түһэр дииллэр. Оттон дьэдьэн-отон, хаптаҕас-моонньоҕон хастыы сыл буола-буола чөлүгэр түһэрий? – Кинилэр эмиэ оннук сайдар кэмнээхтэр (цикл) эрээри, онно дьон орооһор буолан, чопчу “бачча” диир кыаллыбат. Сир асчыттар олох тэпсилгэн оҥорон кэбиһэллэр. Ол түмүгэр, чөлүгэр түһэр циклэ сүүрбэ да сыл буолуон сөп. Бэйэҕит да көрө-истэ сылдьаҕыт. Тэпсилгэн буолбут чугас сирдэргэ туох да үүммэт эбэтэр киһи бэрт кыраны хомуйуон сөп.
ОТОНУ ХОМУЙАР КОМБАЙН ОХСУУТА Отону хомуйар комбайн – Отону хомуйар комбайн охсуутун-туһатын туһунан элбэхтик мөккүһэбит. Ким эрэ “төттөрүтүн туһалыыр”, ким эрэ “алдьатар” диир. Ис дьиҥэ хайдаҕый? – Охсуулаах.
Талахтыҥы-сэппэрээктиҥи үүнээйи сытан эрэ үүнэр. Ону дьон комбайынынан өрө тартаҕына, үүнээйи силиһэ өндөйөн, сир кырсыттан тахсан кэлэр уонна кууран-хатан хаалар. Өллөҕө ол дии. Ол иһин илиинэн үргүүр быдан ордук, айылҕаҕа алдьатыыта кыра буолар. – Оттон хаптаҕас-моонньоҕон “тэбистэххэ ордук” диэн буолааччы дии. – Малина тэбистэххэ ордук үүнэр. Хаптаҕаска-моонньоҕоҥҥо охсуулаах, ол кэннэ кини улаханнык көммөт. Өр чөлүгэр түһэр. Биһиги ону айылҕабытыгар элбэх моонньоҕон-хаптаҕас үүнэр буолан өйдөөн көрбөппүт. Арай наар биир сири кэтээн көрөөччүлэр эрэ болҕойоллоро буолуо. * – Саас да, сайын да араастаан кэлээччи.
Сороҕор биир-икки күн күүскэ тымныйар, арыт тымныы күннэр, быйылгы курдук, уонунан күн турааччылар. Ол үүнээйигэ саарбаҕа суох дьайар буоллаҕа? – Аҕыйах хонуктаах тымныйыылар олохтоох үүнээйилэргэ дьайбаттарын кэриэтэ. Кинилэр былыр-былыргыттан ген таһымынан утарылаһа, тулуйа үөрүйэхтэр. Оттон кэлии үүнээйи атын усулуобуйаҕа үөрэммит буолан, сатаан харайбатахха, өлөр. – Светлана Михайловна, кэпсээниҥ иһин махтал! * Альберт КАПРЫНОВ Хаартыска: интэриниэт аһаҕас источнигыттан
Источник: Aartyk.ru
|
|
Category: Сельское хозяйство,Продовольствие. Охота и рыбалка |
Views: 368 |
Added by: uhhan1
|
|
|
| Ааҕыылар |
Баар бары (online): 5 Ыалдьыттар (гостей): 5 Кыттааччылар (пользователей): 0 |
|
