| News topics |
|
Политика.Митинги. Пикеты. Партии [901]
|
|
Мысли. Думы.Мнения, обсуждения, реплика, предложения [263]
|
|
Суд-закон.МВД.Криминал [1282]
|
|
Право, закон [323]
|
|
Экономика и СЭР [840]
|
|
Власть Правительство Ил Тумэн [1208]
|
|
Мэрия, районы, муниципалитеты [400]
|
|
Мега пректы, планы , схемы ,программы. ВОСТО [215]
|
|
Сельское хозяйство,Продовольствие. Охота и рыбалка [559]
|
|
Энергетика, связь, строительство.транспорт, дороги [156]
|
|
Коррупция [862]
|
|
Банк Деньги Кредиты Ипотека Бизнес и торговля. Предпринимательство [294]
|
|
Социалка, пенсия, жилье [277]
|
|
ЖКХ, строительство [133]
|
|
Образование и наука. Школа. Детсад [215]
|
|
Люди. Человек. Народ. Общество [226]
|
|
АЛРОСА, Алмаз. Золото. Драгмет. [672]
|
|
Алмазы Анабара [161]
http://alanab.ykt.ru//
|
|
Земля. Недра [240]
|
|
Экология. Природа. Стихия.Огонь.Вода [380]
|
|
СМИ, Сайты, Форумы. Газеты ТВ [158]
|
|
Промышленность [43]
|
|
Нефтегаз [284]
|
|
Нац. вопрос [285]
|
|
Соцпроф, Совет МО, Общ. организации [65]
|
|
Дьикти. О невероятном [183]
|
|
Выборы [661]
|
|
Айыы үөрэҕэ [124]
|
|
Хоһооннор [5]
|
|
Ырыа-тойук [23]
|
|
Ыһыах, олоҥхо [108]
|
|
Култуура, итэҕэл, искусство [368]
|
|
История, философия [245]
|
|
Тюрки [76]
|
|
Саха [164]
|
|
литература [43]
|
|
здоровье [469]
|
|
Юмор, сатира, критика [14]
|
|
Реклама [7]
|
|
Спорт [123]
|
|
В мире [86]
|
|
Слухи [25]
|
|
Эрнст Березкин [88]
|
|
Моё дело [109]
|
|
Геннадий Федоров [11]
|
|
BingHan [4]
|
|
|
Main » 2025 » Алтынньы » 13 » “МУҤҤА КИИРБИТТЭР...”
“МУҤҤА КИИРБИТТЭР...” | 13:15 |
“МУҤҤА КИИРБИТТЭР...”
Олох соторутааҕыта Саха араадьыйатыгар Ангелина Шадринова ааптарыскай биэриитин иһиттим. Биэриитин аата да үчүгэйэ бэрт – “Санаа сэргэтэ” диэн, урут саха киһитин кулгааҕар иһиллибэтэх, сонун аат. Биэриигэ А.Павлов – Дабылы ыҥырбыт уонна ис иһиттэн иһирэх кэпсэтиини тэниттэ. Киһи иһиттэр истэн олоруох курдук кэпсэтии П.Ойуунускай айымньыларын ырытыы бэрээдэгинэн барда. Урут аахпыт ахан, бары билэбит дэнэр айымньыларбытын Анатолий Николаевич олох атын хараҕынан көрөн, сонуннук, киһи эрэ кэрэхсиир, “кырдьык да оннук” дэтэр гына ырытар эбит. Манна эппиэтинэс, эр санаа эмиэ ирдэнэрэ буолуо эбээт... Бу биэрии ис хоһоонун ааҕааччыга хайдах баарынан тиэрдэр уустук, мин өттүбүттэн кыаллыбат даҕаны, маны саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри эт кулгааҕынан истиэххэ наада.
Кэлин билбитим, Ангелина Шадринова “Чолбон” сурунаал бу дьыл 9-с нүөмэригэр Дабыл “Муҥҥа киирбит киһи...” (П.А.Ойуунускай айар илбиһин психологическай турук быһыытынан көрүү) диэн суруйуутун кэрэхсээн ааҕаат биэрии оҥорорго санаммыт эбит. Кини өттүттэн эмиэ, туһугар, хорсун санаа баһыйбыта көстөр диэххэ наада. “Чолбону” булан мин эмиэ аахтым, Дабыл таһымыттан сөхтүм, үөрдүм, киһи эрэ санаммат таһаҕаһын көтөҕөлөөн көрөргө соруммутуттан.
Мин мантан аллараа П.Ойуунускай айымньыларын барытын аахпыт эрээри, онтон наһаа элбэҕэ суоҕу төбөтүгэр сиидэлээн хаалларбыт көннөрү ааҕааччы быһыытынан санаабын этээри гынабын. Көннөрү, мин курдук, ааҕааччы П.Ойуунускай айымньыларын аҥаардас тылын ураты сүмэтигэр, оонньуутугар, эриэккэһигэр, күүһүгэр эрэ тартаран ааҕар буоллаҕына, тылга идэтийбит дьон айымньыларга үгүс, көннөрү харахха көстүбэт да диэххэ, уратыны булан ылар буолаллар эбит. Мэктиэтигэр, Ойуунускай айымньыларын икки ааҕааччыга анаан суруйбут курдук: мин курдуктарга уонна анал бэлэмнээхтэргэ. Олор биһиэхэ “тылбаастаан” биэрэллэрэ хайаан да наада эбит.
Иирбит Ньукууһу оҕо-эмэн эрдэхтэн үрүҥнэргэ бэримммэтэх муҥура суох хорсун, дьоруой курдук судургутук сананыллара. Матросов дуу, Космодемьянская дуу курдук. Оннук буолбатах эбит, манна үрүҥэ, кыһыла улахан суолтата суох курдук: кылаабынайа Иирбит Ньукуус – өй ыарыытыгар ылларбыт, Айыы этэрин тиэрдээччи, уот сиэмэни ыһан дьоҥҥо өр кэмҥэ, үйэлэргэ өй угар пророк. Гоголь Тарас Бульбата маска кэлгиллэн умайа туран сэриитин дьонугар хаһыытаан ыйара-кэрдэрэ манна тиийбэт курдук, тоҕо диэтэххэ ол – биир түгэҥҥэ, сонно буола турарга сыһыаннаах. Иирбит Ньукууһу уматааччы М.Жарников ити аҕай иннинэ кыһыл эбит. Тылынан баппат киһини кыһыл Жарников оччоҕо да син биир уматыа этэ, оттон Ньукуус эппитин син биир этэрэ, Айыы этэрин дьоҥҥо тиэрдэрэ буолуо. Дьикти уобарас...
П.Ойуунускай, баара-суоҕа 24 саастааҕар, 1917 сыллаахха революция буолан, ыраахтааҕы уһуллаатын кытта “Үлэһит ырыатын” суруйбут, тута сөрөөн аан дойду үлэһит дьонун гимнэрин “Интернационалы”, “Марсельезаны” сахалыыга тылбаастаабыт, онтулара тута дьон уоһуттан түспэккэ ылланар буолбуттар. Максим Горькай “Мохсоҕол туһунан ырыа” уонна Шандор Петефи “Саардары сайылаа” курдук төлөннөөх айымньыларын сахалыы саҥарпыт. Нөҥүө сылыгар (25 саастаах эдэркээн киһи) “Кыһыл ойууну” – “үс үйэни өтөрү көрөр” суруйууну саҕалыыр уонна сэттэ сыл айар илбис, хомуһун дьайыгар киирэн айымньытын бүтэрэр. Айымньы “илбис күүһүнэн айыллыбытын”, дьон хараҕын аһарга, тула туох буолан эрэрин өйдөөн-дьүүллээн көрөргө аналлааҕын анаан бэлиэтииллэр. “Кыһыл ойууну” түүннэри-күннэри суруйар этим. Доруобуйам онно ордук алларыйбыта”, - диэбитэ баар. Бу арааһа бэйэтэ туспа эттэтии буолара буолуо дуо? П.Ойуунускай иккиһин тиллэн ааҕыллан барбытыгар үөрэҕэ суох аар кырдьаҕас эһэм: ”Биһиги киһибитин хоһуйбут буоллаҕа дуу” – диэн сөхпүт, куттаммыт икки ардынан тыл быктарбытын билигин да өйдүүбүн. Биһиги түөлбэбитигэр, Уус-Алдан Хоро нэһилиэгин Илин Үрэх сиригэр, оруобуна оннук ааттаах киһи төрөөн ааспыта биллэрэ. Кырдьаҕастар ытыктыыр, харыстыыр, аатын сибигинэйэн дэҥҥэ ааттыыр киһилэрэ этэ. Ойуунускай биһиги киһибитин суруйбатаҕын, баҕар аатын эрэ туһаммыт буолуон сөбүн туһунан эһэбэр быһаара дуу, кинини уоскута дуу сатыыллара.
П.Ойуунускай суруйуутун 1925 сылга, революциялар буоланнар, гражданскай сэрии ааһан эйэлээх олоҕу тутуу кэмигэр бүтэрбитэ эбээт. Ол өрө күүрүү, үөрүү-көтүү, саҥаҕа, сырдыкка үктэнии сылларыгар Кыһыл Ойуун (Ойуунускай) маннык диэбит:
Уһугун, өйдөн, икки атахтаах!
Уһугун, өйдөн, хара кырыыстаах!!!
Эн хааҥҥар хахай хаана хамнаатын,
Эн кырыыскар көҥүл уота умайдын...
Хааннаах алдьархай кэлэрэ буолла,
Хааннаах кырыыс дьайа туолла.
Бу тугуй? Ол өтөр сыллаахха репрессияны сэрэтэн буолбакка, билигин да этиллиэхтээх тыллар буолбатах дуо? Эбэтэр:
Сир ийэ иэнигэр
Сидьиҥ быһыы сириэдийдэ,
Орто дойду уолуйда,
Олох-дьаһах дьадайда,
Чаҕыйда, чачайда,
Чаллахсыйар кэмэ кэллэ.
“Улуу Кудаҥса” кини биир сүдү айымньыта. Умсугуйан аахпыппытын театрбытыгар туруоран өссө ситэрэн биэрбиттэрэ. Дабыл ону өссө атын өттүттэн дириҥэтэн биэрдэ дии санаатым. Оттон Ефим Степанов итинник уобараһы аны айара дуу, суоҕа дуу. Кудаҥса өйө күүһүн, санаата модьутун, модунун, сахалыы ньоҕойун! Сыыһа быһыыланан, кыайтаран, күрдьүгү кэрийэ, күүдээҕинэн, күтэринэн аһылыктана да сырыттар санаатын ыһыктыбат, эппитин этэ, кэлиилии кэбэ турар, сиэртибэ буолартан куттаммат, тус бэйэтин олоҕун, дьонум туһа диэн, кэрэйбэт. Чурапчылар Улуу Кудаҥса Тааттаҕа буолбакка ала-чуо Чурапчы сиригэр көмүллэ сытар диэччилэр. Ол аата – былдьаһаллар. Дьон маннык киһи баар буолуон, көстөн кэлиэн баҕарарыттан, суохтаабытыттан буолуо дуо?
А.Н.Павлов – Дабыл П.Ойуунускай “Соломон Муударай”, “Александр Македонскай”, “Саһыллаах барсук” кэпсээннэрин таарыйталыыр. Саха номохторугар, кэпсээннэригэр олоҕурбакка, ала-чуо нуучча остуоруйаларыгар тирэҕирбитэ таабырын курдук да, син таайыахха сөп эбит: буола турар быһыыны-майгыны хайдах эмэ гынан дьоҥҥо тиэрдээри ханалытан этэргэ күһэллии. Оттон “Олох дуу? Түүл дуу?” кэпсээнэ 1935 сыллаахха, бэйэтэ буруйданара, хаайыллара улам-улам чугаһаан, тулата кыараатар кыараан иһэр кэмигэр суруллубут. “Манна Платон Алексеевич былаас ыытар политиката уонна көннөрү норуот олоҕо тус-туспа туһаайыылааҕын бэрт саталлаахтык дьүһүйбүт” – диир Дабыл, кэпсээни ахтарыгар. Эмиэ билиҥҥи кэмҥэ сыһыаннаах буолан тахсар.
Оттон П.Ойуунускай олоҥхону хайдах курдук өрө туппутай уонна ол олоҥхото өлө-өлө тиллэн билигин аан дойду билиитигэр таҕыста. Арай ити төһө өр салҕаныа биллибэт. Дабыл манна туспа ырытыы оҥороро эрэйиллэр. Атын хараҕынан көрөн, сонуннук.
Дабыл “Чолбоҥҥо” П.Ойуунускай айар илбиһин ырытарыгар М.Пруст, Дж.Джэйс, Ф.Кафка, С.Спендер, С.Хоружий, Б.Успенскай, Давиде Тарицо, Аристотель, Альберт Эйнштейн курдуктарга, киһи билэр да, билбэт да улуу учуонайдарыгар, философтарыгар, суруйааччыларыгар сигэнэрин сөҕө, муодаргыы санаабытым. Өйдөөтөххө, эмиэ да сөп эбит: чугас эргинтэн кимиэхэ сигэниэй, Платон Алексеевич Ойуунускай манна баппат буолбутун, үөһээ, ыраата бара охсон хаалбытын кэннэ! Кини айар илбискэ ытарчалыы ылларбытын “муҥҥа киирбит киһи” диэн тыллары бэйэтигэр туттан дьылҕа ыйааҕын курдук ылынар. Мин тус бэйэм санаабар, киниэхэ бэриллибит сүүрбэни кыайбат сыл устата аҥаардас айар үлэнэн эрэ дьарыктамматаҕа, ол үрдүнэн сөҕүмэр элбэх бастыҥ суруйууну хаалларбыта. Туохха да холооно суох! Маннык сөҕүмэр үлэ, маннык талба талаан аан дойдуга баара буолуо дии санаабаппын.
Ол сүүрбэни кыайбат сылын иһигэр атын тугу-тугу үлэлэппэтэхтэрэй, туох сорудаҕы толорботоҕой, кэм-кэрдии ирдэбилэ оннуга, саҥа олоҕу тутааччы бэйэтэ этэ буоллаҕа. Гражданскай сэриигэ кыттыы, дойдутуттан тэйэн сыылкаҕа сылдьыы, сэрии бүтээтин Саха сирин ревкомун, Народнай Комиссардар Советтарын председателя, Саха Киин Ситэриилээх Комитетын председателя курдук үрдүк дуоһунастарга үлэлээһин, аспирантураҕа үөрэнии, науканан дьарыктаныы, Саха сиригэр бастакы научнай институту тэрийэн үлэлэтии, кэлин тиһэҕэр репрессияланыы айар үлэттэн аралдьыппытын үрдүнэн ити үлүгэрдээх суруйууну хаалларбыт. Лев Толстой диэххит. Граф, барин, баай бөҕө киһи бэрт уһун сылларга киэҥ, ыраас, сылаас кабинекка олорон суруйбута. Талбыт аһын астыылларын иһэ ыларынан аһыыра, көхсө көһүйдэҕинэ тахсан мохсуо бырахсара, саа ылан бултаабыта буолара, сынньанара, күн кыһалҕата суоҕа, ким да мэһэйдээбэтэ. Биһиги киһибитигэр итинтэн хайата да суоҕа эбээт!
Ол иһин этэбин: ”Платон Алексеевич Ойуунускай аан дойдуга суох үлэһит, улуу талааннаах суруйааччы!” – диэн. П.Ойуунускай уһулуччулаах поэт, прозаик уонна драматург, саха поэзиятыгар аан бастаан таптал лирикатын, айылҕаны хоһуйууну киллэрбит, тэҥ мээрэйдээх, рифмалаах хоһоону олохтообут киһинэн буоларын ахталлара тутах, туох да соһуччута, сонуна суох. Кини ии иһиттэн тахсыбыт, көннөрү сыанабылы, хайҕабылы таһынан киһи. Күн сиригэр баара-суоҕа 46 сыл олорбут Улуу Киһи!
Биһиэхэ бу күннээҕи олохпутугар “муҥҥа киирбиттэр”, харах аһааччылар, уот сиэмэни ыһааччылар бааллар дуо, кинилэр төһө элбэхтэрий? Хомойуох иһин чолбону тахсан кэрдиэх, норуот туһугар тугун да хаалларбакка бэйэтин бүүс бүтүннүү толук ууруох суох. П.Ойуунускай өлүөҕүттэн 74 сыл ааста. Харыһыйбыт, быыһыы, туругурда сатаабыт сахатын норуота баарын курдук баар. Арай ахсаана эбиллибэт, тыла-өһө буомурар, көйгөтүллэр, дьадайар, дьону атаҕастыыллар, албынныыллар, сиртэн быга илик оҕону кытта күүһүлүүллэр, өлөрөллөр, норуот баайын-дуолун уораллар, хоро таһаллар, атыылыыллар, сиригэр-уотугар таах көҥүл айбардыыллар, айылҕаны аһымматтар, алдьаталлар, иитэр сүөһү элбиэхтээҕэр итээтэ, эстиэх да курдук. Иһиккэ ымньанар хойуу үүттээх, саханы саха оҥорбут “салбыгыр муостаах саха ынаҕа” эстибитэ. Дьаабылаканан аһыыр, эмиийин бэйэтэ эмэр чиччик ынаҕы элбэтэ сатыыллар. Маныаха көмүскэһиэх айылаах көстүбэт.
Кыһыл Ойууннар, Иирбит Ньукуустар, Манчаарылар, Айааллар, Күкүр Уустар, Лоокууттар, Ньургуһуннар, Сайсарылар суохтар. Классиктарбыт омсолоох геройдара дойдубутун толорон кэбистилэр. Остап Бендер кытта көстөн ааһар. Бааллар Түптүр Харалар, Ачаалар, Топпут сахалар, Кукаакы Кулубалар, Оруос Баайдар, Сыллай Лухалар. Кинилэр олох сотору Улуу Ойуунускай 120 сааһын ыла үмүөрүһүөхтэрэ, чалбараҥ тэрийиэхтэрэ, мүөттээх тылы этиэхтэрэ уонна саха омук сирин-уотун, барҕа баайын салгыы күн-ый ыһыаҕа оҥоруохтара, атыылыахтара. Улуу убайдара олохтообутун барытын... Кини Ревком председателя буолан олорон, Саха АССР тэриллэрин туһунан 1922 сыл муус устар 22 күнүгэр эт илиитинэн суруйбут уонна илии баттаабыт Манифеһыгар “...аны Саха Автономнай Социалистическай Советскай Республиката буолбута биллэриллэр” диэбитэ аахайыллыбат, умнуллар, сүтэр турукка киирдэ.
Оттон Ангелина Шадриноваҕа уонна А.Н.Павлов-Дабылга барҕа махтал! Хараҕы аһа, уот сиэмэни ыһа, Айыы этиитин тиэрдэ сатаабыккытыгар!
“Алдьархайдаах аан дайдыбар,
Адырханнаах аҕыс аартыгар
Кырыыстаах сата кынаттаах
Кыһыл Ойуун, улуу дьаалы,
Хааннаах далай ытыспынан
Хара норуот хараҕын аһан,
Көрбөт хараҕын көрдөрөн,
Көҥүлүн уотун уматыам дуо?!”
Кыһыл Ойуун, улуу дьаалы бу тылларын санаппыккытыгар эмиэ бастыҥ махтал! Өссө да сонун биэриилэрдэ таһаарыҥ.
Иван БУРЦЕВ
ЭБЭН ЭТИИ. Бу ыстатыйа П.А.Ойуунускай төрөөбүтэ 120 сылыгар анаммыта уонна 2013 сыл сэтинньи 7 күнүгэр “Туймаада” хаһыакка бэчээттэммитэ. П.А.Ойуунускай олорбут олоҕо, айбыта-туппута суолтатын сүтэрбэт дьылҕалааҕын көрөбүт. Куруутун итиннэ наадыйабыт, эргиллэн кэлэ турабыт. Саха омук баарын тухары оннук да буолсу быһыылаах...
Бу олох соторутааҕыта, балаҕан ыйын 10 күнүгэр, Ил Түмэн Конституцияҕа уларытыы киллэрээри ыыппыт, общественниктар кыттыылаах, мунньахтарыгар “уот сиэмэни” ыһа, дьон хараҕын аһа сатааччылар билигин да бааллара үөртэ.
|
|
Category: литература |
Views: 208 |
Added by: uhhan1
|
|
|
| Ааҕыылар |
Баар бары (online): 39 Ыалдьыттар (гостей): 39 Кыттааччылар (пользователей): 0 |
|
