НОРУОТ САНААТА ИҺИЛИННЭ
Алтынньы 10 күнүгэр үрдүкү салалта Конституцияҕа уларытыы киллэриини норуоту кытта дьүүллэһэр буолбута. Маннык “истиилэр” Михаил Николаев кэнниттэн ыытыллыбат буоланнар (үйэ чиэппэрэ) дьон итини ахтыбыт курдуга. Ил Түмэн уораҕайыгар икки этээс тухары саалаларга уонна дьиэ таһыгар кытта мустуу буолла.
Бу мустуу туһунан хаһыаттар бары сырдаттылар, ырыттылар. Биллэн турар, ол бэйэлэрэ хайдах өйдөөбүттэриттэн, ылыммыттарыттан эбэтэр туох сорудах биэрбиттэриттэн тутулуктаах буоллаҕа.
Мин, көннөрү киһи көрөн олорбутум маннык. Көннөрүүлэри киллэрбит уонна дьүүллээҥ диэбит Ил Дархан А.Николаев бэйэтэ суох. Ил Түмэн спикэрэ А.Еремеев, правительство бэрэссэдээтэлэ К.Бычков суохтар. Бука бары “командировкаҕа” барбыттар. Дьокутаат А.Владимировы истиилэри салайан ыыт диэбиттэр, “сиэртибэҕэ” биэрбиттэр. Ити уруккуттан туттуллар ньыма: “горячей точкаҕа” алын киһини ыытааччылар. Биллэн турар, тугу саҥарарын, тугу гынарын сорудахтаан баран. Холобур, общественниктар тэрийэр айылҕа харыстабылын мунньахтарыгар миниистир кыттыбат этэ, мэлдьи солбуйааччытын “горячай точкаҕа” ыытара. Ол киһи ведосмтвотын көмүскээн муҥнарара, сирэй-харах анньыллара.
Регламеҥҥа “3 мнүүтэ биэрэбит дуу, 5 мүнүүтэни дуу” диэҥҥэ куоластааһын буолла. А.Владимиров илии ууммуттары аахтара барбакка, уруккулуу үөрүйэҕинэн, бэйэтин туһатыгар, 3 мүнүүтэ сөп диэтэ. Киниэхэ, сорудахтаабыттарын курдук, аҕыйах тыл этиллиэн наада буоллаҕа. Бастакы холонуу табылынна.
Иккис холонуу эмиэ табылынна. Истиилэри саҕалааһыҥҥа, куоластатыыга, Украина сэриитигэр оҕолору ыыппаккыт диэн мөҕөттүүр Балабкина (Макиенко) манна мустубуттар бары билэр (ол иһин муһуннахтара) уларытыылары уһун салгымтыалаах сырдатыытыгар, урукку Конституционнай сууту салайбыт Д. Миронов, дьокутаат В.Прокопьев, онтон сенатор Е.Борисов мустубуттары “үөрэтэр” этиилэригэр уопсайа чаас кэриҥэ барбыта (Чаһыбын көрөн олорбутум). Итини таһынан Сунтаартан ыҥырыллыбыт Горн Платонов уонна уонча сыл райсовет бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит ханнык эрэ киһи, онтон да атын анаан кыбытыллыбыт дьон уларытыылары өйөөһүннэригэр биир оччо бириэмэ барда. Ол түмүгэр суруттарбыт дьон ситэ тыл ылбатылар. Ити – Владимиров биир кыайыыта.
Владимиров кыайыыта итинэн муҥурданна. Мустубуттар бэйэ бодотун тардынан, киниэхэ бэриммэккэ, мунньаҕы бэйэлэрэ кэриэтэ салайдылар. Владимиров Балабкинаҕа, Мироновка, Борисовка регламены тутуспаттарын көҥүллээбит буоллаҕына, атыттары хааччахтыы сатаата да, бэриммэтилэр, мунньуллубут санааларын этэ сатаатылар. Хайыай, ону этээри биирдэ муһуннахтара дии.
Конституцияҕа тоҕо уларытыы киллэрэ сатыылларый? Истиилэргэ араас санаа бары этилиннэ. Дьон этиитин болҕомтоҕо ылар уонна билиҥҥи кэмҥэ буола турары саныыр буоллахха, дьон көҥүл быыбардыыр быраабын эһии, ол Төрүт сокуоҥҥа олоҕуран оҥоһуллуохтаах курдук эбит. Манна мин 1989, 1990 сыллардааҕы Арассыыйа уонна ССРС норуотун дьокутааттарын быыбардарын санатабын. Быыбардар түмүктэригэр Саха сириттэн 14 киһи мандаат ылан дойдуларын чиэһин көмүскээбиттэрэ. Бу - улахан күүс этэ. Кинилэр араас комитеттарга талыллан улуу дойду элбэх омуктарын кытта тэҥ бырааптаах үлэлээбиттэрэ. ССРС норуодунай дьокутаата П.Осипов Экология комитетыгар сэкэритээринэн талыллыбыта сөҕүмэр этэ. Ала - чуо кинини таба көрөн сүҥкэннээхэй дуоһунаска олорпуттарын! Атыттар да трибунаттан түспэттэрин көрөрбүт, онтон үөрэрбит, астынарбыт.
Быыбартан тоҕо куттаннылар? Быыбар күрэҕэр кыттар эдэр киһи, кыайтарбытын да үрдүнэн, билбэтэҕин билэрин, буһарын-хатарын, олоҕу атын хараҕынан көрөр, сыаналыыр буоларын, дьону кытта кэпсэтэ үөрэнэрин итэҕэйбиппит. Итинэн быыбарга күрэстэспиттэр бары үтүө оскуоланы ааһаллара. Оттон кандидат хамаандата (штабын үлэһиттэрэ, итэҕэллээх дьоно) эмиэ оскуоланы ааһаллара, дьон ис санаатын билэллэрэ, үөрэтэллэрэ. Итиннэ туох да куһаҕан суох. Хомойуохпут иһин, итинник тутулуга суох демократтыы быыбардар тохтотуллубуттара. Москва эрдьигэннэрэ хаста эмэ төхтүрүйэн Конституцияҕа уларытыы киллэрэн, онон быыбар сокуонун киһи билбэт, ааҕан сиппэт гына уларыппыттара. Президент урут үлэлээбит болдьоҕун аахсыбат (обнуление), онон саҥа талыллар курдук оҥоһуллубута. Норуот маны сөбүлээбэтэҕэ да, араас ньыманы туттан олоххо киллэрбиттэрэ.
Оччотооҕу куорат мээрэ С.Авксентьева итини утаран куоластаабытын “көннөрөн” кээһэннэр айдаан тахсыбытын билэбит. Эгэ атыттары хайдах курдук “дьаабылаабыттара” буолуой? Быыбардарга эрдэ илии баттанан бэлэмнэммит тыһыынчанан бүлүтүөннэри урнаҕа угуу(взброс) курдук кэрээнэ суох ньыманы туттуу оҥоһуллар. Сууттаһан көрөллөр да, кыайбаттар. Ити омсолоох быһыы Москваттан саҕаланан баран регионнары барыларын сутуйбута. Дьон быыбарга интэриэһэ сүтүөх, сапсыйан кээһиэх курдук буолбута, куоластыы да кэлбэтэ. Норуот быыбардыы кэлбэтин саҥа былаас бэйэтигэр туһанарын туһунан мээнэҕэ суруйбаттар.
Ол иһин буолуо, сорохтор быыбартан олоччу аккаастанар сөбүн этэллэр. Быһа анааһын наада үһү. Онто да суох быыбар аата эрэ хаалбыта, норуот илиитигэр тутан хаалбыта диэн кыракый нэһилиэктэрин баһылыктарын талыы быыбара. Дьон итиннэ дьиҥнээхтик кыттара, санаатын-оноотун кистээбэккэ этинэрэ ити эрэ хаалбыта. Бу ыытыллыбыт истиилэртэн көрдөххө, итини да эһэн эрэллэр эбит. Билэр-көрөр дьон итини көмүскүү сатыылларын, туруулаһалларын, ол инниттэн үөҕүллүүгэ, кыыллааһыҥҥа түбэһэллэрин өйдөөтүм. Айгыраабыт тыа сирин көмүскэһэллэрэ, киһи быраабын үрдүктүк туталлара буруй үһү. Итинэн дуоһунаска дураһыйаллар диэн суруйуулар олоҕо суохтар, бэйэлэрэ былааска бэрт буолан тус бэйэҕэ тугу эмэ туһанарга холоноллр.
Истиилэргэ этиллибит дьон санаатын, манна кыттыбатах, “командировкаҕа” баран хаалбыт үрдүкү салалта хайдах ылыныай? Дьон омуна-төлөнө (эмоцията) таска таҕыста, уостуо, уоскуйуо диирэ дуу? Диирэ буолуо, “командировкаттан” эргиллибит спикер Еремеев телевизорга уонна араадьыйаҕа этиилэриттэн сылыктаатахха оннук буолуох курдук. Көннөрүү хайдах баарынан киирдэҕинэ норуот быыбарга быһаччы кыттыбат, бэл нэһилиэк баһылыгын быыбарыгар. Еремеев ону быыбар урукку оннунан хаалар диэн чыпчылыйан көрбөккө этитэлиирэ дьону сэниириттэн буолуо.
Уларытыыларыгар саҥаны киллэрии элбэх курдук. Холобур, урут сууттаммыт киһини чугаһаппаттар, ханна да талбаттар. Ити саҥаны киллэрии кыалыннаҕына Еремеев тохтоон эрэрэ дуу? Дьокутааттар (норуот буолбатах) нэһилиэк уонна улуус баһылыктарын талаллар диэн буолар. Аны сотору кэминэн киһилэрин сөбүлээбэтэхтэринэ, үлэтин кыайбат диэтэхтэринэ үүрэн кэбиһэр эбиттэр. Оннук төһөтө баҕарар (ахсаана этиллибэт) үүрүөхтэрин сөп, бу киһи уопут ыларын, үүнэрин кэтэспэккэ, утары тыллаһарын сөбүлээбэккэ да буолуо.
Арай республика баһылыга тыытыллыбат, муҥур ыраахтааҕы, тугу да гыннын – олорор. Таарыччы эттэххэ, А.Николаев Владивостокка ыытыллыбыт форумҥа урут ууратыллыбыт бырайыактары чөлүгэр түһэрэн кэллэ. Учурга ГЭС, кыра кыамталаах атомнай станция тутуута(Томтор Тааска буолуо) барар буолла. ГЭС Саха сиригэр туһалаах баайы хостооччулары эрэ буолбакка, Уһук Илини эмиэ энергиянан хааччыйыа диэтилэр. Урукку бырайыак быһыытынан Алдан өрүс уута быста аччыахтаах, ити боппуруос дьон дьүүлүгэр тахсыбата.
Саҥаны киллэрии элбэх курдук да, онто суох кэмчи харчы тыырыыта уруккутунан хаалар. Үп нэһилиэккэ быһа ыытыллыбат, улуус баһылыга ону быһаарар. Улуус баһылыга “бэйэтин” нэһилиэгэр куду анньара эбэтэр, урут буоларыныы, көссүүтүгэр биэрэрэ көҥүл курдук. “Саҥа мэхэньиисимҥэ” бу туһунан чопчу этиллибэт. Үбү нэһилиэккэ быһаччы ыытыы борустуой дьон ыра санаата, олохтоох салайыныы төрүөтэ этэ да, бу отучча сыл устата кыайан быһаарыллыбата. Ити быһаарылыннар, ханна да чаардаабакка, кэлбит үбү сөптөөхтүк туһаннар төһөлөөх суол оҥоһуллуо, дьиэ-уот тутуллуо, от оттонуо, сүөһү иитиллиэ, оҕо саада, оскуола үлэлиэ, куоракка көһүү аччыа этэй?
Наар нэһилиэк баһылыгын талыыттан куттаналлар, аймахтаһыы баар үһү. Ол иһин улуус баһылыга кытта нэһилиэк дьыалатыгар орооһоро көҥүл буолбут. Кыракый нэһилиэк баһылыгын талар хамыыһыйа аҥаара кини дьонуттан турар. Улуус баһылыгын эрэллээх, истигэн дьонуттан буолуо. Хамыыһыйа икки киһини киллэрбититтэн нэһилиэк дьокутааттара биирин талаллар. Манна нэһилиэнньэ кыттыһара бобуллар.
Бу ыытыллыбыт истиилэргэ итинник тыын боппуруостары барытын таарыйдылар, этии киллэрдилэр, арай ол төһөтө туолуо биллибэт.
Иван БУРЦЕВ 19.10.2025 с.
|
