| News topics |
|
Политика.Митинги. Пикеты. Партии [901]
|
|
Мысли. Думы.Мнения, обсуждения, реплика, предложения [263]
|
|
Суд-закон.МВД.Криминал [1282]
|
|
Право, закон [323]
|
|
Экономика и СЭР [840]
|
|
Власть Правительство Ил Тумэн [1208]
|
|
Мэрия, районы, муниципалитеты [400]
|
|
Мега пректы, планы , схемы ,программы. ВОСТО [215]
|
|
Сельское хозяйство,Продовольствие. Охота и рыбалка [559]
|
|
Энергетика, связь, строительство.транспорт, дороги [156]
|
|
Коррупция [862]
|
|
Банк Деньги Кредиты Ипотека Бизнес и торговля. Предпринимательство [294]
|
|
Социалка, пенсия, жилье [277]
|
|
ЖКХ, строительство [133]
|
|
Образование и наука. Школа. Детсад [215]
|
|
Люди. Человек. Народ. Общество [226]
|
|
АЛРОСА, Алмаз. Золото. Драгмет. [672]
|
|
Алмазы Анабара [161]
http://alanab.ykt.ru//
|
|
Земля. Недра [240]
|
|
Экология. Природа. Стихия.Огонь.Вода [380]
|
|
СМИ, Сайты, Форумы. Газеты ТВ [158]
|
|
Промышленность [43]
|
|
Нефтегаз [284]
|
|
Нац. вопрос [285]
|
|
Соцпроф, Совет МО, Общ. организации [65]
|
|
Дьикти. О невероятном [183]
|
|
Выборы [661]
|
|
Айыы үөрэҕэ [124]
|
|
Хоһооннор [5]
|
|
Ырыа-тойук [23]
|
|
Ыһыах, олоҥхо [108]
|
|
Култуура, итэҕэл, искусство [368]
|
|
История, философия [245]
|
|
Тюрки [76]
|
|
Саха [164]
|
|
литература [43]
|
|
здоровье [469]
|
|
Юмор, сатира, критика [14]
|
|
Реклама [7]
|
|
Спорт [123]
|
|
В мире [86]
|
|
Слухи [25]
|
|
Эрнст Березкин [88]
|
|
Моё дело [109]
|
|
Геннадий Федоров [11]
|
|
BingHan [4]
|
|
|
Main » 2025 » Алтынньы » 20 » Хоруол Тумус: кырдьыгынан көрөр уолдьаста
Хоруол Тумус: кырдьыгынан көрөр уолдьаста | 08:51 |
Кыым.ру телеграм-ханаалыгар ыҥырабыт
Сэргэх сонуннар, толкуйдатар суруйуулар, санаа атастаһыыта
Сыл аайы алтынньы 14 күнүгэр арҕаа өстөөхтөр салайар соцситимнэринэн 1682 с. сахалар Арассыыйа былааһын тиһэх утарыылара бүтэһиктээхтик самнарыллыбытын курдук араас суруйуу уонунан сылга тарҕанан кэллэ. Хоруол тумуһугар чахчы буолбут курдук кыргыһыыга Эргис ойуун, Хаҥалас баһылыга Дженник (Дьэллик да дииллэр) уо.д.а. үтүө боотурдар өлбүттэрин, бааһырбыт Дженник тириитин тыыннаахтыы сүлбүттэрин эҥин туһунан киһи куйахата күүрэр ынырык түгэннэрэ кэпсэнэр.
Стрелецтэр бууннарын дуораана дуо?
Чуолкай быһаарыы суоҕунан, норуот бу номоҕу итэҕэйдэ диир сыыһа буолбата буолуо. Хоруол Тумус хааннаах кыргыһыытыгар өлбүт боотурдарга мэҥэ таас туруоруллубута. Манна, бэл, ханнык устуоруйа докумуонуттан ылыллыбыта биллибэт боотурдар ааттарын ааттаан туран сиэр-туом толоруллара, хаартыскаҕа түһэн уобарастары үөскэтии үгэскэ да кубулуйуох курдук буолла. Киһи сөҕүөх, “биһиги оннук күннэрбитин бырааһынньыктыыр буолуохпутугар диэри тэпсиллибит омукпут, онтон тахсарбыт билигин да ыраах быһыылаах эрээри, норуот санаатын эттэ, уһуктан эрэбит” диэн соторутааҕыта буолбут Ил Түмэн истиилэригэр сыбыыллар. Дойдубутун ыһа сатаан бэлиитикэлиир, өһү-сааһы күөртүү сатыыр кытта эбиллэн, кутталланан барыах чинчилэннэ.
Оттон быйыл бу 1682 с. быһылаан туһунан Хаҥалас кыраайы үөрэтээччитэ Прокопий Ноговицын суруйбут сабаҕата тарҕанна. Кылгатылынна: “Устуоруйаны, дьиҥ чахчы, чинчийиигэ олоҕуран өйдүүргэ дьулуһуҥ.... 1682 с. чахчылар кэм уларыйыытыгар куруук араастык сыаналаналлар уонна ким баҕарар бэйэтин өйдөбүлүн тарҕата сатыыр...Арассыыйаҕа элбэх омук эйэ дэмнээхтик олорор уонна ... ону ыһа сатааһын туохха тиэрдэрин илэ билэн олорор кэммит...
1682 сыл Арассыыйа өссө Московия эрдэҕинэ саҕаламмыт иирсээн буолар... Московияҕа XIX үйэҕэ... Никон уонна Аввакум диэн аҕабыыттар мөккүөрдэриттэн саҕаланан, христианныы итэҕэл православнай уонна старовердыы диэн арахсыбыта. Аввакум кыайтаран... Енисей остуруогар 10 сыл сыылкаланар. Ити 1655 сс. диэки... Онтон 1682 с. СТРЕЛЕЦТЭР БУУННАРА буолар уонна хааннаахтык хам баттанар... Дьэ ол БУУН дуораана Дьокуускайга тиийэн, ити күһүн Хоруол Тумуска старовер уонна Московия хаһаактарын хааннаах утарсыылара буолар, биллэн туран онно олохтоох сахалары икки өттүттэн утары туруораллар ....БУ БУОЛАР, ДЬИҤ ЧАХЧЫ ИСТОРИЧЕСКАЙ АНААРЫЛЛЫБЫТ БАСТААННЬА ТӨРҮӨТЭ... Ону сэбиэскэй кэмҥэ сахалар ыраахтааҕы батталын утары бастаанньалара диэн сыаналаан тарҕаталлар... Ол иһин бу дьиҥэ олус дириҥ ис хоһоонноох...
Өссө 1676 с. сахалар Москубаҕа тиийэн туруорсан, Саха сирин атыы-эргиэн суолугар киллэрэн, дьэ кырдьык экэнэмиичэскэй сайдыы суолугар киирэллэр. Аны 1682 с. Маһары ити ситиһиини өссө күүскэ бигэргэтэ Москубаҕа тиийэр... Ол тиийиитигэр ыраахтааҕы сахалар сөптөөх суолунан баран иһэллэрин өйдүүр, 1682 с. айдаан Саха сиригэр тоҕо буолбутун билэн олороллор уонна ол айдааны сахаларга сыһыарбаттар...Бу буоллаҕа, Маһары дьиҥ ситиһиитэ. Маһары төннөрүгэр, чахчы, сахалар ааттарыттан улахан былаас ылан... биир дойдулаахтарын көмүскүүр бырааптанар... Саха сиригэр бойобуодалар аны бу кэмтэн аҥаардастыы сууттуур-дьаһайар былаастара тохтуур, сахалар бэйэлэрэ дьиҥ чахчы көмүскэнэр бырааптаналлар... Маһарылаах кытаанах туруорсууларынан сахалар, бары биистэр, омуктар этэҥнэ эйэлээх олоххо төннүбүттэрэ...”
Билим туох диирий?
1682 с. быһыы-майгы дьиҥ хайдаҕын билбэт киһи элбэх. Биһиги төрөөбүт сирбитигэр туох буолбутун быһааран өйдүүрбүт, билэрбит, дириҥ билиини дьоҥҥо тиэрдэрбит улахан суолталаах. Билбэттэн ордук алдьатыылаах суох. Бу саҥа сабаҕаҕа Маһары Москубаҕа иккиһин 1680 с. бара сылдьыыта 1682 с. диэн сыыһа суруллубут. Маһары дьиҥэ стрелецтэр бууннарын иннинэ Федор Алексеевич ыраахтааҕыга бара сылдьыбыта.
Устуоруйа билимин дуоктара Андриан Борисов “1682 с.-ха Саха сиригэр итинник туох да быһылаан буолбатаҕа” диир. Арай XIX үйэҕэ олоро сылдьыбыт Москвин атыыһыт диэн киһи кумааҕыларыгар баар эбит. Ол киһи чиэhинэйдик “чахчы буолбутун билбэппин, атын дьонтон истибиппин суруйдум” диэбит. Оттон Дженник туһунан сэбиэскэй кэм биир биллиилээх устуоруга С.А. Токарев суруйбут. Дженник аата сахалары барыларын сурукка киллэрбит дьаһаах кинигэлэригэр суох. Онон Токарев ыраахтааҕы батталын туһунан идеологияны киэргэтэн биэрбит буолуон сөп. Андриан Афанасьевич дьиҥ докумуоннарга тирэҕирэн: “1682 с. итиччэ үлүгэрдээх айдаан буолбута буоллар, Маhары тоҕо кыттыбата, билбэккэ сырытта? 1676 с. Балтуга (Тараҕай Болтуҥаа) бууннаабытыгар, Маһары онно наар ахтыллар. Өссө киhитин Москубаҕа тиийэ көмүскэhэр, "на поруки" ылабын диэн олох даҕаны эппиэттинэстэн босхолоон кэбиһэр. Маһары – ити кэмҥэ олорбут Хаҥалас баһылыга, бу быһылаан буолбутун, “Хаҥалас баһылыга – Дженниги” билиэ этэ. Итинник улахан иирсии докумуоҥҥа киириэ этэ – суох буолан киирбэтэх. Старообрядецтар, чахчы, былааһы утараллар этэ. Баҕар, Саха сиригэр көскө кэлэн баран, кинилэргэ кытаанах сыһыантан утарсыбыттара буолуо, ол эрээри үлүгэрдээх хаан тохтуулаах кыргыһыы буолбутун туоһулуур докумуоннар суохтар, онон ити быһылаан – миф, эбии-сабыы”, – диир.
Сымыйаны күүркэтии Украинаны туохха тиэрдибитин көрөбүт. Биһиги дьиҥнээх устуоруйа кырдьыгын тутуһуоҕуҥ.
Владимир Степанов.
|
|
Category: История, философия |
Views: 133 |
Added by: uhhan1
|
|
|
| Ааҕыылар |
Баар бары (online): 40 Ыалдьыттар (гостей): 40 Кыттааччылар (пользователей): 0 |
|
