| News topics |
|
Политика.Митинги. Пикеты. Партии [902]
|
|
Мысли. Думы.Мнения, обсуждения, реплика, предложения [263]
|
|
Суд-закон.МВД.Криминал [1283]
|
|
Право, закон [323]
|
|
Экономика и СЭР [840]
|
|
Власть Правительство Ил Тумэн [1208]
|
|
Мэрия, районы, муниципалитеты [400]
|
|
Мега пректы, планы , схемы ,программы. ВОСТО [215]
|
|
Сельское хозяйство,Продовольствие. Охота и рыбалка [559]
|
|
Энергетика, связь, строительство.транспорт, дороги [156]
|
|
Коррупция [862]
|
|
Банк Деньги Кредиты Ипотека Бизнес и торговля. Предпринимательство [294]
|
|
Социалка, пенсия, жилье [277]
|
|
ЖКХ, строительство [133]
|
|
Образование и наука. Школа. Детсад [215]
|
|
Люди. Человек. Народ. Общество [227]
|
|
АЛРОСА, Алмаз. Золото. Драгмет. [672]
|
|
Алмазы Анабара [161]
http://alanab.ykt.ru//
|
|
Земля. Недра [240]
|
|
Экология. Природа. Стихия.Огонь.Вода [380]
|
|
СМИ, Сайты, Форумы. Газеты ТВ [158]
|
|
Промышленность [43]
|
|
Нефтегаз [285]
|
|
Нац. вопрос [285]
|
|
Соцпроф, Совет МО, Общ. организации [65]
|
|
Дьикти. О невероятном [183]
|
|
Выборы [661]
|
|
Айыы үөрэҕэ [128]
|
|
Хоһооннор [5]
|
|
Ырыа-тойук [23]
|
|
Ыһыах, олоҥхо [109]
|
|
Култуура, итэҕэл, искусство [371]
|
|
История, философия [246]
|
|
Тюрки [76]
|
|
Саха [166]
|
|
литература [45]
|
|
здоровье [469]
|
|
Юмор, сатира, критика [14]
|
|
Реклама [7]
|
|
Спорт [123]
|
|
В мире [86]
|
|
Слухи [25]
|
|
Эрнст Березкин [88]
|
|
Моё дело [109]
|
|
Геннадий Федоров [11]
|
|
BingHan [4]
|
|
|
Main » 2025 » Сэтинньи » 27 » Олоҥхону толорооччу П.М. Тихонов-Тэрчи уонна кини оҕолорго анаан суруйбут олоҥхото
Олоҥхону толорооччу П.М. Тихонов-Тэрчи уонна кини оҕолорго анаан суруйбут олоҥхото | 20:09 |
Олоҥхону толорооччу П.М. Тихонов-Тэрчи
уонна кини оҕолорго анаан суруйбут олоҥхото
Олоҥхо саха норуотун тылынан айымньыларыттан
кээмэйинэн, толоруутун уратытынан, сюжетын баайынан,
поэтическай кырааскатынан, баай ис хоһоонунан хайа да
фольклор жанрынааҕар ордуктара, суолталаахтара. Ол да иһин
аан дойдуга ЮНЕСКО быһаарыытынан, биһиги олоҥхобут
норуот тылынан култууратын кылаан чыпчаалынан
билиниллибитэ. Бу биһиги устар ууну сомоҕолуур уус
тыллаахтарбыт, кырыымпалыы кылыгырас кылыһахтаахтарбыт,
сүргэни көтөҕөр, санааны күүрдэр, нохтолоох тойон сүрэҕи
долгутар талба талааннарын, өркөн өйдөрүн, айар имэҥнэрин
билинии чаҕылхай туоһута буолар. Ол да иһин олоҥхолооһун
тыыннаах үгэстэрин эдэр ыччакка, үүнэр көлүөнэҕэ тиэрдии,
иҥэрии соруга турар.
Маныаха олоҥхону үйэтитиигэ, тарҕатыыга, чинчийиигэ
аналлаах Тус сыаллаах Судаарыстыбаннай бырагыраама
чэрчитинэн Өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо Ассоциацията
(президент Ф.В. Шишигина), Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил
Дарханын иһинэн Олоҥхо Национальнай кэмитиэтэ
(бэрэссэдээтэл А.Н. Жирков), М.К. Аммосов аатынан ХИФУ
Олоҥхо института, (дириэктэр Р.Н. Анисимов), ГЧ уо ААХНП
института, ХИФУ фольклористара олоҥхону үйэтитиигэ,
тарҕатыыга, бэчээттээн таһаарыыга балачча таһаарыылаахтык
үлэлээтилэр. Ол түмүгэр 21 томнаах «Саха боотурдара», «Саха
олоҥхолоро», Олоҥхо ыһыаҕар Саха сиринээҕи научнай киин
архыыбыттан бэрт элбэх түөлбэ олоҥхолоро бэчээттэнэн, күн
сирин көрдө. Научнай-методическай киин (билигин Норуот
айымньытын дьиэтэ), Арчы дьиэтэ, Олоҥхо киинин үлэһиттэрин
көҕүлээһининэн «Олоҥхо дойдутун оҕотобун», «Уруйдан, улуу
олоҥхо!», «Муҥха олоҥхото», «Ыччат олоҥхото » диэн олоҥхону
толорооччулар күрэстэрэ утумнаахтык тэриллэн ыытыллаллар.
Бу күрэскэ ситиһиилээхтик кыттыбыттар Олоҥхо ыһыаҕар
саастарынан наарданан, икки күн устата олоҥхону толоруу бэрт
хатыһыылаахтык тэриллэр буолла. Онуоха үксүгэр аҕам да
4
саастаахтарга, дэҥҥэ эдэрдэргэ массыынаҕа тиийэ бириис
туруоруллар буолла. Ол иһин олоҥхоҕо тардыһааччы элбээн
иһэрэ киһини үөрдэр. Хомойох иһин, эдэрдэргэ репертуар
боппуруоһа күүскэ турар. Үксүгэр бэчээттэммит олоҥхолору
өйгө үөрэтэн толорорго дьулуһаллар. Сорохтор бэйэлэрэ саҥа
олоҥхону айарга холоноллор. Маҥнай «Олоҥхо дойдутун
оҕотобун» фестивальга Сунтаар Күүкэйин оҕото Саргы Львова
бэйэтэ олоҥхо айан турардаах. Онтон Түбэй Дьаархан
үөрэнээччитэ Акуча Титова «Маҥан дьоруо аттаах Маанылаан
Куо Кыыс бухатыыр » олоҥхону айбыта биһирэммитэ. Ол эрээри
кинилэр салгыы талааннарын сайыннарбатахтара.
Билигин тыл билимин хандьыдаата Ю.П. Борисов оҕо эрдэҕиттэн
«Баһырҕастаах аттаах Баабый бухатыыр» диэн бэйэтэ айбыт
олоҥхотун толорор. Ол олоҥхотун Олоҥхо ыһыахтара ыытыллар
улуустарын нэһилиэктэрин кэрийэ сылдьан толорор.
Олоҥхону тарҕатыыга сүҥкэн үтүөлээх Б.Н. Михайлов
Мэҥэ Хаҥаласка уонна Арчы дьиэтигэр үлэлиир сылларыгар
олоҥхо киэһэлэрин тэрийбитэ. Онуоха А.М. Захаров,
И.А. Григорьев уонна П.М. Тихонов көхтөөхтүк кыттыбыттара.
Онтон сиэттэрэн, улуустарыгар аатырбыт олоҥхоһуттар
Н.А. Абрамов-К ы нат, И.И. Бу рнашев-Тоҥ Суору н,
Н.И. Степанов-Ноорой үбүлүөйдэригэр олоҥхону толорооччу
быһыытынан биллибиттэрэ. Онтон «Уруйдан, улуу олоҥхо!»
фестивальга үһүөн атын улуустар уонна куорат олоҥхону
толорооччуларын көҕүлээбиттэрэ.
Кинилэртэн П.М. Тихонов олоҥхону толорууга талаана
сыыйа арыллан испитэ. Олоҥхону өйтөн толорууга бастыҥнара
буолара биллэн барбыта. «Уруйдан, улуу олоҥхо!», Олоҥхо
ыһыахтарыгар тэриллэр олоҥхоһуттар күрэстэригэр, «По зову
земли Олонхо» эпоһы толорооччулар күрэстэригэр барыларыгар
кылаан кыайыылаах буолбута кини улахан талааннааҕын,
олоҥхону толорууга тардыһыылааҕын кэрэһэлиир.
Б.Н. Михайлов Арчы дьиэтигэр үлэлии сылдьан, ыалга
олоҥхо киэһэлэрин тэрийбитигэр Петр Максимович биир
бастакынан кыттыбыта. Биһиги дьиэ кэргэҥҥэ кэлэн,
олоҥхолообутун сиэннэрим бэркэ сэҥээрэн истибиттэрэ. Онон
кини олоҥхолуур дьоҕурун уһугуннарбыт киһинэн култуура
үлэһитэ Б.Н. Михайлов буолбута мөккүөрэ суох.
П.М. Тихонов Олоҥхо ыһыахтарыгар мэлдьи сылдьар.
Алдан улууһугар ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕыттан саҕалаан,
кэлиҥҥи сылларга үгэскэ кубулуйбут тута хоһуйан толорууга
бэриллибит теманан олоҥхолуурга ситиһиилээхтик кыттар.
Петр Максимович олоҥхолооһуну сөргүтүүгэ мэлдьи
кыһаллар. Ол курдук «Ытык олоҥхоһуттар» диэн саастаах
олоҥхоһуттары түмэр, көҕүлүүр түмсүүлээх. Онно саамай
кырдьаҕастара Н.П. Тарасов (Чурапчы), Н.П. Тимофеев (Сунтаар),
В.Д. Данилов (Сунтаар), И.А. Григорьев (Мэҥэ Хаҥалас),
В.Г. Исаков (Уус-Майа), С.И. Черноградскай (Уус Алдан),
В.И. Иванов-Чиллэ (Ньурба), С.В. Лазарева (Чурапчы) уо.д.а.
киирсэллэр. Түмсүү сыала-соруга – олоҥхоһуттары түмүү,
олоҥхону толорооччулары өйөөһүн, билиҥҥи кэмҥэ
олоҥхолооһуну эдэр ыччакка тиэрдии.
П.М. Тихонов олоҥхоҕо уонна олоҥхоһуттарга сыстыыта
мээнэҕэ буолбатах. Кини оҕо эрдэҕиттэн биллиилээх поэт
Сергей Васильев оҕолорго аналлаах «Эрчимэн Бэргэн», «Үөлэн
Хардааччы» олоҥхолорун, кэлин П.А. Ойуунускай «Дьулуруйар
Ньургун Боотур» олоҥхото туспа кинигэнэн тахсыбытын
аахпыта, Гаврил Колесов грампластинкаҕа толоруутун
умсугуйан истибитэ.
Намнааҕы педучилищены бүтэрэн баран, дойдутугар
черчение учууталынан, Мэҥэ Хаҥалас оскуолаларыгар
сүүрбэччэ сыл дириэктэринэн үлэлээбитэ. Ол кэмигэр
Национальнай оскуола концепцията киирэн, төрүт култуураҕа
хамсааһын тахсыбыта. Оскуолаҕа фольклор айымньыларын,
олоҥхо персонажтарын үөрэтии, саха төрүт иһитин-хомуоһун,
сэргэлэри оҥоруу киирбитэ. Петр Максимович тарбаҕар
талааннаах уонна Нам педучилищетыгар үөрэммит буолан, төрүт
үгэскэ иэҕиллэн барбыта.
П.М. Тихонов ийэтинэн хос эһэтэ Мэҥэ Хаҥалас улууһун
Холгума нэһилиэгин киһитэ Егор Васильевич Соловьев-Молодой
былыргы үгэһи, олоҥхону сэргиир киһи эбит. Ол курдук кини
И.И. Бурнашев-Тоҥ Суоруҥҥа, саҥардыы олоҥхолоон эрдэҕинэ,
6
Чээбий «Харыадьыма Бэргэн» олоҥхотун үөрэппит. Ол туһунан
Тоҥ Суорун «Олоҕум кэпсээнэ» диэн суруйуутугар ахтан
аһарбыт. Молодой Елена диэн кыыһа Ньикииппэр диэн Эмис
киһитигэр кэргэн тахсыбыт. Ньикииппэр Амма аатырбыт
олоҥхоһута Т.В. Захаров-Чээбий бииргэ төрөөбүт инитэ буолан,
хардарыта ыалдьыттаһаллар, ыкса билсэллэр эбит. Бука,
сэрэйдэххэ, хос эһэтэ улахан иһиттээх-хомуостаах олоҥхоһут
буолан, Петр Максимович олоҥхону умсугуйара хааныгар баар
буоллаҕа.
Улууска фольклор көрүүтэ ааспыт үйэ 70-с сылларыгар
мэлдьи тыҥааһыннаахтык ыытыллара биллэр. Онтон олоҥхоҕо
кэрэхсэбил үөскээбитигэр ССРС Суруйааччыларын сойууһугар
киирбит олоҥхоһуттар Кынат, Тоҥ Суорун, Ноорой сырдык
ааттарын үйэтитэн, бэлиэ күннэригэр кэмпириэнсийэлэр
тэриллэр буолбуттара, кинилэр үбүлүөйдээх сылларыгар
аналлаах ыһыахтары ыһаллара. Аллараа Бэстээххэ аан бастаан
Олоҥхо дьиэтэ тутуллан, олоҥхону үйэтитиигэ улахан көҕү
таһаарбыттара. Олоҥхо дьиэтин дириэктэрэ Е.Н. Иванова
улууска олоҥхоһуттары үйэтитиигэ тускуллаах үлэни ыытар.
Олоҥхо дьиэтигэр Г.Г. Колесов аата иҥэриллиитэ билиҥҥи
кэмҥэ олоҥхолооһун үгэстэрин үйэтитиигэ суолу аһар.
Ол курдук А.М. Захаров, И.А. Григорьев уонна П.М. Тихонов
бэйэлэрин кэмнэригэр олоҥхолооһун үгэстэрин сөргүтүүгэ
холобур буолбуттара. Кинилэр П.А. Ойуунускай «Дьулуруйар
Ньургун Боотур», С.С. Васильев «Эрчимэн Бэргэн», Н.И.
Степанов-Ноорой «Күн Эрили», Н.А. Абрамов-Кынат «Ньургун
Бөҕө», И.И. Бурнашев-Тоҥ Суорун «Дыырай Бэргэн»
олоҥхолоруттан быһа тардан толороллоро.
Кинилэртэн аҕалара Аркадий Михайлович ордук таптаан, иэйэн, биллиилээх
олоҥхоһут Ноорой матыыбын уот харахха түһэрэн толорорун
биир бэйэм сөбүлээн истэрим.
Петр Максимович Г.Г. Колесов
толорор үгэһин тутуһан олоҥхолуура мэлдьи кэрэхсэбили ылар.
Билиҥҥи музыковедтар магнитофонунан устууларга баар
матыыптары үөрэтэн-чинчийэн, аныгы олоҥхону толорооччулар
толорор уратыларын анаан үөрэтиэхтэрин сөп этэ.
П.М. Тихонов аахпыт, истибит олоҥхолоругар тирэҕирэн,
орто саастаах оҕолорго анаан, бэрт тэттик кээмэйдээх, судургу
ис хоһоонноох олоҥхону тиэрдиигэ сорук туруоруммута
кэрэхсэбиллээх.
Эпосоведтар Г.У. Эргис, И.В. Пухов,
Н.В. Емельянов, В.В. Илларионов суруйалларынан, саха
олоҥхотун сюжетнай-композиционнай тутула уларыйбат. Ол
курдук олоҥхоҕо хоһуллар эпическэй кэм «былыргы дьыл
мындаатыгар» буолбута мэлдьи туттуллар олук хоһоонтон
саҕаланара бары олоҥхолорго баар.
Тэрчи суруйбут олоҥхото эмиэ бу олук хоһоонтон
саҕаланар эбит. Сир ийэ дойду сиэрэй тииҥ тиҥилэҕин тириитин
тиирэ тарпыт курдук тэнийэн, тэлгэнэн үөскээбитэ этиллэр. Ол
кэнниттэн аан ийэ дойдутун тиэрбэс хараҕынан түөрт өттүн
одуулаан ойуулуур.
Олоҥхоһут ойуулуур-дьүһүннүүр тыл
эгэлгэтинэн аан ийэ дойдутун ааҕа хоһуйар. Ол кэнниттэн сир
ийэ дойдутун килбэйэр киинэ буолбут Аал Кудук Чэрчи мас
үүнэн-үөскээн турбутун, киниттэн араҕас илгэ алла турарын,
ааспыт мантан аһаан-сиэн барарын ойуулуур.
Ол кэнниттэн бухатыыр дьиэтин-уотун ойуулаан түһэрэр.
Бу дойдуга Айыы Наскыл Хотун, Айыҥа Хаҥыл Тойон
кырдьыахтарыгар диэри оҕото суох олорбуттара кэпсэнэр.
Кырдьаҕас оҕонньордоох эмээхсин оҕолонуулара, уол сүтэн
хаалыыта, кыталык көтөр кэлэн, туох буолбутун кэпсиирэ атын
олоҥхолорго баар матыып.
Айыы бухатыыра үөһээҥҥи айыылар
сорудахтарынан иитиллэн кэлэрэ, бухатыыр омуннаахтык
улаатара, Оҕо киһи Оттой Боотур бухатыыр буолара этиллэр.
Бу барыта айыы бухатыыра ситэн-хотон, айыы аймахтарын
араҥаччылыыр, күн улуустарын көмүскүүр үрдүк аналлааҕын
туһунан истээччилэри бэлэмниир ньыма буолар.
Салгыы хайа да олоҥхоҕо бухатыыр сырыыта-айана
туохтан төрүөттэнэрэ этиллээччи. П.М.Тихонов суруйбут эмньик
кулун аттаах Элийэ Боотур Өтөрү Харбыыр Өлүү Дьүккүйэ
бухатыыр Айталыын Куону күүһүнэн ойох ылаары кэлбитин,
охсуһан көрбүтүн, аҕыс агдатын алдьаттарбытын, кыл-мүччү
куотан кэлбитин этэр уонна Оҕо киһи Оттой Боотуру күн-ый
буоларыгар ыҥырарыттан бухатыыр сырыыта-айана саҕаланара
кэпсэнэр.
Оттой Боотур айаҥҥа аттанара, сиэрэ-туома, атын
баайара, аал уотун оттон, иччилэртэн көрдөһөрө, Аал Кудук мас
иччитэ Аан Алахчын уруйдаан-айхаллаан, алҕаан ыытара
ааҕааччыга тиийимтиэтик бэриллибит.
Оттой Боотур сырыыта-айанаабааһы бухатыырын кытта
күөн көрсөрө, айыы бухатыыра утуйа сытар абааһы бухатыырын
уһугуннаран баран киирсэрэ, абааһы бухатыыра дуолан
күүстээҕэ, айыы бухатыырын сэниирэ, айыы кыыһын Айталыын
Куону кэргэн ыларыгар илии-атах үлэһит буоларыгар эҕэлээн
этэрэ ойууланар.
Икки дуолан бухатыырдар охсуһуулара араас
эриирдээҕин, албастааҕын таба биэрбит. Ол курдук абааһы
бухатыыра Өлүү Дьүккүйэ «уруу тэрийэрбин, ыал буоларбын,
оҕо төрөтөрбүн уһатта» диэн баран, охсуһа сылдьан, Айталыын
Куону суһуоҕуттан эрийэ тардан, хоромньулаах хоту халлаан
диэки илдьэ барара этиллэр.
Тураҕас ат сүбэтинэн Оҕо киһи Оттой Боотур Кудай Бахсы
ууска баран, таҥаһын-сабын, сэбин-сэбиргэлин оҥорторон
кэлэрэ, дьиҥ айыы бухатыыра буолара туспа матыып быһыытынан
киллэриллибит. Айыы бухатыыра, оҕотугар тэптэрэн, сэбинсэбиргэлин оҥостубатаҕын, аата алдьаммытын билинэр.
Ох курдук оҥостон, кустук курдук куоһанан, Өлүү Дьүккүйэни «ир
суолун ирдээн, тоҥ суолун тордоон көрүөм, иккиттэн биирбит
буолуо» диэн, хахай кыыл хааннанан, Айталыын Куону быыһыы
аттанара олоҥхо сюжетнай композициятын биир сытыы түгэнэ
буолара көстөр. Бухатыыр айана-сырыыта ол курдук дохсун,
омуннаах буолар. Оттой Боотур ситэн-хотон, айыы аймаҕын
араҥаччылыыр, күн улууһун көмүскүүр айыы бухатыыра
буолара этиллэр.
Оттой Боотур Өтөрү Харбыыр Өлүү Дьүккүйэни кытта
күөн көрсүүтэ олоҥхо сюжетын кылаан чыпчаала буолар.
Абааһы
бухатыырын ааттааҕа айыы бухатыырын кыайан-хотон истэҕинэ,
кини Үөһээ Айыылартан көмө көрдөөбүтүгэр Айыы Умсуур
удаҕан кыталык буолан, алгыстаах аһынан айах тутан
көмөлөһөрө этиллэр. Оттой Боотур абааһы уолун Өтөрү Харбыыр
Улуу Дьүккүйэни Хааннаах Дьалыды хааннаах айаҕар төбөтүн
оройунан быраҕан түһэрэр.
Айталыын Куону суҥ түүгэ кубулутан, атын кулгааҕар аспытын хостоон ылбыта бэйэтэ бэйэтинэн буолара кэпсэнэр.
Айыы дьоно уоллаах кыыһы үөрэкөтө, уруйдуу көрсөллөрүнэн Оттой Боотур маҥнайгы хорсунхоодуот сырыыта түмүктэнэр.
П.М. Тихонов-Тэрчи кинигэттэн ааҕан билбитэ бэрт элбэх
буолан, сөбүлээн толорор олоҥхолоруттан сыымайдаан ылан,
«Оттой Боотур» диэн орто саастаах оҕолорго анаан, тэттик
олоҥхону суруйбут.
Олоҥхо сюжета, матыыптара кинигэнэн
тахсыбыт олоҥхолортон ылыллыбыттар.
Былыргы олоҥхоһуттар
элбэх олоҥхону истибиттэриттэн сөбүлээбит матыыптарын,
мэлдьи туттуллар олук хоһооннорун туттан олоҥхолууллара
буолуо.
Биһиги кэммит биллиилээх фольклористара Б.Н.
Путилов, В.М. Гацак бэлиэтииллэринэн, эпоһы толорооччулар
эпическэй билиилэрэ төһөнөн баай да, соччонон элбэх олук
хоһооннору, истээччилэри кэрэхсэтэр матыыптары, сюжеттары
араастаан этэн-тыынан толорор буолаллар эбит. Дьэ, ол иһин
сири-сибиири кэрийэ сылдьан, аатырар олоҥхоһуттары анаан
истэллэрэ. Кинилэр үйэлэрин тухары аптаах тыл соноругар
сылдьыбыттара сэрэйиллэр.
Урут суругу-бичиги билбэт
олоҥхоһуттар бэйэ-бэйэлэрин истиһэн, уран тыл ууһугар
уһаарыллаллара Г.М. Васильев, Г.У. Эргис, И.В. Пухов уо.д. а.
үлэлэритттэн биллэр.
Биллиилээх эпосоведтар В.М. Гацак, Б.Н. Путилов хаста
да тоһоҕолоон эппиттэрин курдук, хас биирдии олоҥхоһут өйгө
үөрэтэн буолбакка, тута хоһуйан толорууга болҕомто ууруохтаах.
Онуоха П.М. Тихонов бэйэтэ тута хоһуйан суруйбут олоҥхото
атыттарга үтүө холобур буолуохтаах.
В.В. Илларионов, эпосовед, тыл билимин доктора, профессор
|
|
Category: Ыһыах, олоҥхо |
Views: 19 |
Added by: uhhan1
|
|
|
| Ааҕыылар |
Баар бары (online): 8 Ыалдьыттар (гостей): 8 Кыттааччылар (пользователей): 0 |
|
