Сиэркилэ                                                                             Уххан 2005 с
       “ѕБу мин кµн анныгар оло±ум майгыта!
Кини быґыытыгар эн булуоІ суо±а биир да киґини аатырдыах улахан суолу, булуллубут саІа дойдуну, саІа дьону. Бу мин ыйаахпар суо±а. Бу туґуттан бэйэм туґун бµтэрэн, тылбын биэрбит хуолубунан тіґі эмиэ тылы Дьокуускай сирин дьонун туґунан этиэмѕ”
“ѕСаха олорор майгытын хуолутунан бары дьонтон атын, санаата майгыта хас µйэ устатыгар а±ыйах уларыйыылаах, хуолута кіІµлэ уратыѕ”
“ѕ хаґан эмэ бу сурук Сахалы аа±ар киґиэхэ тµбэстэ±инэ, мин тµктэри эппит туох эмэ тылбын хоґууга уурумуо±ун, оол туґуттан; Саха тылынан суруллубут сурук сир дойду µіскµі±µттэн бу маІнайгытаѕ”
Убарыскай.

Саха бастакы айымньылаах суругун суруйбут А.Я. Уваровскай (1800-1867 сс) ахтар кэмиттэн ыла икки µйэ кэриІэ ааста. Бу икки µйэ устата саха оло±ун тутула хаста да тірдµттэн уларыйда. Икки µйэ анараа іттµгэр биґиги хайдах этибитий, билигин хайдахпытый?
Оччотоо±у саха оло±о, майгыта-сигилитэ кини ахтыытыгар сотуллубат бастакы кэрэґит буолан хаалан хаалбытын аа±абын. Аа±абын уонна билиІІи “сайдыылаах” саха сиэрин, майгытын-сигилитин кытта тэІниибин. Угэс майгыларбыт киирии майгыларга тіґі суураллыбыттарын ыраІалаан кірібµн. Оччотоо±у сиэр-майгы хайдахтаах курдук ырааґын, киґилиитин, тыытыллыбатах тыйыс-кэрэ айыл±алыын дьµірэлэґэн олоруу майгыта саха уратылаах ис дьиІэ буоларын бу ахтыы туоґулуур.
Убарыскай бэйэтэ этэринэн “саха олорор майгытын хуолутун уґуннук суруйуо±ун, суругун киэбэ буойбут”. “Сахалар олорор сирдэрэ кэмэ суо±ун, тыалара бараммат кµндµ тµµлээ±инэн, уулара ааттаах µтµі балыгынан баайдарын, итиитэ тымныыта кэмэ суох кµµстээ±ин, ото-маґа µµнэр кµµґэ холобура суо±ун барытын бичигилии суруйда±ына хас да халыІ кинигэ буолуо±ун “-этэр.
А±ата исправник, нуучча, ийэтэ саха. Кини тіріібµт Эдьигээнин сирин µтµітэ эгэлгэтэ суо±ун этэр. Хотугу дьон хайдах эрэйдээхтик олороллорун, 200-тµµ кістін тахса сири эргийэ хаар бай±алы кэґэн сылдьан бултуулларын, балыктыылларын кэпсиир. БилиІІи техника да µйэтигэр 2-3 тыґ. км. сири эргийэ сылдьан бултуур дьон баара буолуо диэбэппин. Оччолорго булт, балык сµрµн дьарык буолан, олох сµрµн майгытын биэрэрин этэр.
Эдьигээн, бэрт аптаа±ынан аатырбыт Јгріпіні диэн дьон итэ±элигэр киирбит дьахтар эппит тыла “айыы дойдутуттан этиллибит курдук иґиллэрэ”-диир. Айыыбыт итэ±элэ оччолорго сыанабыл, айыы сиэринэн барарын этэр. Тіріібµт дойду буора эмтээх буоларын, “чµІкµйэр кµммэр ууга буккуйан иґиэм”- диэн биир хабах буору Эдьигээнтэн ара±арыгар илдьэ барбытын кэпсиир.
5 саастаа±ар КиллэмІэ кэлэн баран бу дойду сир кэрэтин сі±ін суруйбутун киґи хара±ар кірін кэлэр, уонна билиІІи Киллэми кытта холуур майгы µіскµµр. Онтон сирбит-уоппут хайдах буолбута, хайдах буолан иґиэхпит омооно кістір. Дьэ хайдах эбитий оччолорго, Киллэм?
-“Мин харахпар аґыллыбыта, кістін ордук туоралаах, хас да кіс усталаах кµіх унаар бэйэлээх уу µрдµн курдук тэІ ыраас хонуу. ЭІин диэн дьµґµннээх, аахсыыта суох элбэх отун тібіті кµіх биэтэр саґархай тор±ону тэлгэппит курдук буолан кістµбµтэ. Онно-манна хойуу титирик биэтэр хатыІ ойдор уус киґи илиитинэн олорпутун курдук µµнэн тураллар. Хонуу хара ортотунан хара сыырдаах киэІ µрэх ыраас кума±ын устун кирэ суох сµµрµктээх уу элэ±эччийэ турара. Бу µрэх уІуоргу ітті µрдµк хойуу аґалыктаах охсуллар отунан µµнэн турара. Бу сирдэргэ сµµґµнэн аахсыылаах дьон оту охсо турар хатыырдара кµн уотуттан µрµІ кімµс курдук килэбэччийэ турбуттара. Хонуу киэбин устатыгар аахсыыта суох сылгы ынах сµіґµ туохтан да куттанымна кіІµл дьаарбайан аґыы сылдьаллара.
         Бу хонууга уоннуу биэстии µрµІ буор сыбахтаах Саха дьиэлэрэ, биэтэр килбэ±ир ма±ан мо±ол ураґа дьиэлэрэ суруллубут курдук кістіллірі. Бала±аттар сµлµдэ биэтэр таас тµннµктэрэ ыраахтан кµндµµ таас курдук кµн уотуттан кылабаччыйа тураллара. Уґугар, бу хонуу µрдµк томторугар биґиги дьиэбит µрдµк булгунньах курдук томтоллон турбута.
Бу барыта кыттыґан мин харахпар тылынан этиллибэт µчµгэйинэн, уґуга суох киэІинэн кістµбµтэ.
- Бу сир кµіллэрэ сайын устата эгин кус ууґунан, учугас ойдоро, тыалара куоба±ынан, уларынан, бочугураґынан, хабыйаханынан толору буолара. Саас буус устуута, кµґµн, бу бары кітір о±отун кітµтэн баран тіттірµ ичигэс сирдэргэ кітірµн саа±ына, хаас, кус, куба, туруйа, кыталык игин ааттаах кыра кітір саІатыттан киґи утуйарыттан ааґара”.
Дьэ хайдах эбитий? Остуоруйа, олоІхо дойдута кэпсэнэр дии. БилиІІи КиллэмІэ киирэн туран бу хартыынаны ойуулаан кірµІ ээт. Туох ханнык санаа кэлэр эбитѕ
КиллэмІэ кэлэн а±ата ілір. Кини олохтоох сахалары кытта ыкса билсэр. “Бу сахалар мийигин тірµібµттэрин курдук таптаабыттара, мин кинилэри сµрэхпинэн таптаабытым. Оол гурдук киннэри таптаан мин киннэр тылларыгар ситэ µірэммитим, олорор олохторун, санааларын майгытын ситэ билбитим, олоІхолорун, ырыаларын, таабырыІнарын, былыргы сурах тылларын ба±аран, таптаан истэрим, ыґыахтарыгар, урууларын, курумнарыгар, дьоннорун мунньахтарыгар ба±абынан сылдьарым, сайын ойнуур ойнууларыгар кытты¤арым. Инньэ гынан бэйэм да±аны кинилэр идэлэригэр ситэ µірэммитим: быґыйбынан да±аны, чэмчэкэбинэн да±аны ханнык да бо±дочон Сахаттан хаалбатым. Саха да, µрэр да саанан ытарбынан ааттаах баарым, халан аты миинэн киэІ хонуу киэбинэн тыал курдук сылдьарбын хай±алга уураллара, ат бэлиэтинэн кµµґµн, аллаа±ын, эрин ал±аґа суох билэрим, ынах сµіґµнµ кірііт µтµітµн куґа±анын чинчитэ суох билэрим. Маннык бары кыра суолу анньа ахтарбыттан эр киґитээ±эр буолуох, бары Саха эмээхсинэ, эдэр йахтара, о±ото мийигин киґи итэ±эйиэ суо±ун курдук таптыыллара. Оол гурдук Саха±а таптатан, итэ±элигэр киирэн баран, мин киннэр санааларыттан туораны оІоруохпун тµктэрии баара, бу суолга дьо±урдаа±ым да, ба±алаа±ым да буоллар.
Ийэтин, саха дьахтарын туґунан бу курдук этэр:
-Ийэм суругу билбэтэ, санаатынан бэрт кірсµі баара, ійµн бэрдэ холобура суо±а: кини барытын ахтара тµіртээх сааґыттан, соччоттон сэттэ уона туолуо±ар диэри тугу истибитин хаґан да умнубата±а, хайа таІара кµнэ хайа кµн буоларын санаамына эрэн этэрэ, хайа бойободо тойон сµµс сыл урут хас сыл олорбутун ал±аґа суохтук кэпсиирэ, тіґі да элбэх харчы аахсыыта тµмµктэнэнрин, биэтэр µллэґиллэрин санаат ал±аґа суохтук этэрэ. Оол гурдук ійµттэн туох былыргы ірдіі±µ суолу умнубут дьон киниэхэ кэлэн міккµннэрин сµірэллэрэ.
Дьон былыргыттан олоІхотун, ырыаларын, таабырыІын барытын кини билэрэ, йахтар иистэнэр µлэтэ, былыргы тойон таІнар таІаґын кырыйыыта, тигиитэ туох да кини илиитин ууґуттан тахсыбата. Бэрд таІараґыт баара, ілбµт кµнµгэр диэри биир да сымыйа тылы эппэтэ±э, биир эмэ аччык киґи кини дьиэтиттэн тотумуна эрэ кини дьиэтиттэн тахсыбата, дьадьаІыы дьоІІо кімі буоларыттан кини дьиэтигэр биир міґіік харчы бµтµн турбат баара, дьыл улахан таІарата кэлэр кэмигэр аґынан толору хоспохторун аІардара хаалара. Бу туґуттан кини µтµі сµрэхтээх, килбэ±ир кирдьиктээх хотунунан аа±ыллара. Иэс биэрбит киґи киниэхэ иэґин ахтыа±ын саатара, кинини туох эмэ µчµгэй суолунан , биэтэр µлэтинэн µірппµт киґи бэйэтин оол кµн дьоллоо±унан аа±ынара. Ийэм мин санаабын салайара таІараны таптыырга, ыраахтаа±ыны ытыктыырга, дьадьаІыны харайарга, сымна±ас санаа±а, киґини ата±астаабакка биир тылынан оол µтµі майгыга. Мин ийэбин холобура суох таптыырбыттан бэйэм да тіріібµт майгыбыттан бу, кини эппит тылларын биирдэрин да тµґэриминэ истэрим.
-Дьэ хайда±ый, маннык µтµі майгыбыт билигин тіґі уларыйда?
Ийэтэ, кини 14 саастаа±ар ілір. Икки тігµрµк сыл ийэтэ ыалдьыбытыгар уола хайдах харайбыта бу баар:
-“ѕбу сыппытын устатыгар биир да тµµнµ хаґан да±аны биир да киґиэхэ кинини кірірµ, харайары итэ±эйбэтэ±им: эми биэрэри, аґынан аґатары, тэллэххэ эргитэри барытын бэйэм илиибинэн гынарым, кини аттыгар олорон эрэн утуйарым, улахан аІарын утуйумуна суруйар сирбэр (µлэбэр) барарым. То±µс тµµннээх кµнµ ілµі±µн иннинэ, мин ханна да тахсымына, утуйумуна да эрэн кинини о±олообутум.
Ийэтэ кэриэґин этэригэр: “ѕ мин санаам майгытын хуолутун эн толору билэ±ин; мин майгыбыттан эн тахсыма. Бу майгы, тіґі да сор буулаата±ына, эн сµрэххин µірдµі±э. Умнума киґиэхэ µпкµнэн, сµбэ±инэн, эрэйгинэн кімі буоларгын; киґи оннук буолуох тустаах.”
-Дьэ итинник элбэ±и, хаґан ілірµн, уола тугу гыныахтаа±ын, ханна барыахтаа±ын, кэлэр оло±ун майгытын кытта этэн баран уолун илиитигэр ілір.
“Кини сыппыт майгытыгар биир да±аны ілін эрэр киґи быґыыта суо±а, сырайыгар биир да сурааґын кубулуйбата±а, кини ілбµтэ сылайбыт киґи чычас нурайыытыттан атына суох баара. Оол гынан мунньустубут тµірд уонча киґиттэн биир да киґини, биир да о±ону куттаабата±а. Бу дьон тіґі да куттанымна эрэн кірбµттэрэ кини µірµµ кµлµм гыммыт майгытын, хайтах айыыта суох киґи, тыыннаах иччитэ ыалдьан ілір этиттэн тахсарын саа±ына, µрдµк айыы дойдутун сырдык сиригэр бэлэмнэммит оло±ун кірін µірбµтµн курдук. Оннук баара кин ілбµт майгыта!

Айыы киґитин анараа дойдуга аттанар майгытын тµгэнэ итинник эбитэѕ

Саха дьахтарын майгытын маннык диир:
-Саха йахтарыгар µчµгэй сырайдаах элбэх. Киннэр эр киґитээ±эр сэбэрдэр. Киэргэниини, симэ±и бары йахтар хуолутунан бэрккэ таптыыллар. Эр киґини ба±ардыах майгыттан оІоруу киннэри да матарбатах. Бу майгыларын хайдах да кистиэхтэрин ба±ардаллар, киннэргэ кэлбит киґи сотору бэлиэтиэ±э. Эрдэриттэн ордук атын киґини таптыыр санааларын µітµк кистииллэр; хай±ал тылы, тµс ааты бэйэлэригэр тохтотоллорун аакка уураллар. Бу гэннэ киннэри куґа±ан кирдээх суоллаах, чэпчэки санаалаах йахтар ууґугар кытыарыахха тµктэри.
Тµс майгылаах йахтар биир тылынан эрин баґа. Эрэ сµіґµтµн, µбµн, хамначчытын барытын киниэхэ туттарар. Кини бары дьиэ салайыытын тутар, эрэ таґырдьатаа±ы µлэни, оттуур, мастыыр, сылгылыыр µлэни салайар, биэтэр булду бултуур, атыыны атыылыыр. Оол гурдук сытыы йахтар сµµрбэ, отут сµіґµтµнэн дьиэтиттэн толору кытыйаны оІорор; аас тийбэт тутуу киниэхэ хаґан да кыттыспат. Маннык Саха йахтарын ыраах улахан аІарын майгыта.
- Саха уІуо±ун µрдµгµнэн орто, оол да гыннар томуруон дьонунан ааттаныах тустаах. Сырайдарын быґыыта хапта±айдыІы, муннулара сэб улахан, харахтара саґархай, биэтэр хара, астара хара кіні, хойуу, бытык хаґан да µµммэт, эттэрин іІµн хара да, µрµІ да диэхтэн тµктэри, ;дьµґµннэрэ сылга µстэ-тµіртэ уларыйарѕ
- Кими да гытта сэриилэґимнэ сымна±ас олохторун майгытыттан киннэр хоґуун эрэттэринэн ааттаныахтарыгар тµктэри; оол да гыннар сымса±ай, сытыы хамнаныыларыттан, эйэ±эс тылларыттан майгыларыттан киннэр сир µрдµгэр µтµі дьон бииґин ууґугар кытарыллыах тустаахтар. Онтон эбии киниэхэ бу хай±ал тиксэр; Саха бары бэрд кірсµі дьон. Киннэр киґини кытта кэпсэтээт сотору билэллэр, бу кэпсэппит киґилэрин санаатын, майгытын кірсµітµн, µрдµк тыл кµµґµн эрэйэ суох ійдµµллэр, тыл маІнайгы оло±уттан кэпсэтиллиэх суолу тоґуйа таайаллар, а±ыйах кубул±аттаах Нучча кістµі±э арыттаах тыа Сахатын тµікэйдиэх.
- Тілібµрэ суох ас µіл арай Саха±а баар. Манна Саха µтµі сµрэ±э кµлµгэ суох кістір. Саха бала±аныгар киир; кини туох аґа баарынан эйигин кµндµлµі±э; уон да хонукка олор, бир да ый олор; мэлдьи тот буолуоІ бэйэІ да±аны, атыІ да±аны. Бу иґин кини тугу эмэ тілібµр кірдµі±µн сааттан ордук улахан айыыга уурар. Кини этэр; ”аґы µілµ таІара биэрэр, бары киґи аґаатын диэн; миэхэ баар, киниэхэ суох; бу туґуттан мин таІара биэрбититтэн бэрсиэх тустаахпын”. Саха бала±аныгар ыарый: бары кэргэн уларыґа эн тула±ар буолуо±а, бары кыґал±а±ан кµµґэ тириэриэ±инэн толоруо±а.
- Саха сирдьиттэргэ кирдик хай±ал бэриллиэх тустаах, бу хас атыллыы аайы кірсір бэрд эрэйи биир да куґа±ан уордаах хааннарын кірдірµмнэ тулуйалларын иґин, со±отох барбах эрэйдэрин аІардарыгар да тийбэт хамнас иґин.
- Кырдьа±ас о±онньордорун бэркэ ытыктыыллар: кинилэр сµбэлэриттэн тахсыбаттар, киннэри ата±астыыры, хоргутуннарары буруйга, айыыга уураллар.
- Саха баайын сµіґµтµн элбэ±инэн аа±ар; бу туґуттан сµіґµнµ µіскэтэр кини маІнайгы санаата, маІнайгы ба±ата. Бу санаатын дьоллоохтук ситэн баран кини атын сэби, харчыны мунньар. Арыгыга, табаахха бэрд ба±алаахтар.
- Саха кыґал±аны кытаатан уйара холобура суох; икки, µс кµнµ аґаамна эрэн кµчµмэ±эй µлэни µлэлиирэ киниэхэ барбах. Саха іґµімньµ санаатын кимнэ±эр да±аны чэпчэкитик умнар, ата±астаабыт киґи буруйун билинэн баґын эрэ биэрдэр.
- Саха кинэстэрэ былыргы хуолуларынан уоруйа±ы тутаат мунньах ортотугар таґыырынан буруйдууллар. Бутаґыллыбыт киґи ілµі±эр диэри хара суоллаах киґи аатыттан тахсыбат: кинини кэрэґиккэ ылбаттар, дьон сµбэлэґэр мунньа±ар кини тылын ылбаттар, кинини кинэскэ да, старсына±а да талбаттар. Бу саха хуолута эмиэ кірдірір уоруу кини идэтэ буолбата±ын. Уоруйах киґи буруйданарыттан ордук ілµі±µн устатыгар диэри µтµі киґи аатынан ааттаммат.
- Уус эрэ буолуо±ун ба±арбыт Саха илиититтэн туох да тахсыбат: бииргэ кімµс ууґа, алтан ууґа, тимир ууґа, мас ууґа. Кини сааны да абырахтыа±а, муоґу да быґыа±а; ба±ардар эрэ, µтµі ыарахан атыылаах сэби кірін олорон, кини а±ыйахтык µірэнээт соол курдугу оІоруо±а. Саа маґын оІороро, муос тараа±ы дьілі быґан ойуулуура уустук µрдµнэн бэрд.
- Бэлиэтэниэх тустаах: о±ус тириититтэн оІоґуллубут иґиттэрэ, уон да сылы мэлдьи уба±ас аґынан туолан турдахтарына сытыйары билбэттэр. Ат хоІхочо±ун тириититтэн тикпит саары диэн этэрбэс ууну иІэриэхтээ±эр, тµірд, биэс кµнµ мэлдьи ууну да кэґэн сырыттаххына, атаххын быыкаан да сиигитиэ±э суо±а.
-ОІорбут тимир быґахтара убугар диэри і±µллэр. Манан хамыйа±ы, кытыйаны хаґан оІороллор. Оннук сымна±ас аата, уйан тимири хор±олдьун курдук кыґар тіґі да биитин сыппатамна.
- Саха µрэр саанан ытара бэрд мэргэн.
- Атыыны атыылыырга кини дьо±урдаах да, бэрд да ба±алаах.
- Сылгы, ынах сµіґµ ыалдьарын эмтиир Саха±а барбах. Киннэр хатылаабат гана эмтииллэр ыарыыны, ис ыалдьарын игин, бааґы, ымынахтаах ыалдьаллары, харах ыарыыларын. УІуох тостубутун, ханнык сиргэ да буоллар, киннэр биллибэт гына эмтииллэрэ холобура суох.
- Бэлиэтэниэх тустаах: бала±аннарын аана мэлдьи илин диэкки хайыспыт буолар, оол туґугар, сарсын эрдэ туран тахсалларын саа±ына тахсар кµнµ кірµіхтэрин, киниэхэ µІµіхтэрин тосхоллоох буоллун диэн. Бу майгылара биллэрэ: киннэр сµрэхтэнэ иликтэринэ былыр кµІІэ µІэр дьоннор бааллара.
Буус устар ыйтан сайыІІы бала±аннарыгар киирэн, окко киириэхтэригэр диэри икки ый киннэр уйгул кэмнэрэ.
Убарыскай ахтыытыгар, саха таІаґын сабын, киэргэлин, иґитин-хомуоґун, ыґыа±ын, оонньуутун-кірµн, дьиэлэниитин (уруутун) о.д.а суруйар.
Убарыскай бэйэтин µтµі майгытынан саха быры дьонугар таптаппыт киґи. Ыраахтаа±а суолун оІоро саха сирин илин ар±аа іттµн иилии кэрийбитэ. Элбэх айаны айаннаабыта, сору-муІу, эрэйи билбитэ, ілµµнµ кірсµбµтэ, хаайылла да сылдьыбыта. Ґтµі майгыта, ыраас сµрэ±э, айыы санаата кинини киґилии быґыы-майгы µтµі холобурун быґыытынан кµн бµгµн биґигини µірэтэр, сіхтірір.
Убарыскай, бу саха омук суругунан бастакы ахтыытыгар Бітірбµрк куораттан арахсарын санаан сµрэ±ин кытта кэпсэтэр:
-“ ѕ мин сµрэ±им куччугуй сааґыттан сорунан, алдьархайынан баттаммытыттан баччааІІа диэри сынньана илик дуѕ Барахсан сµрэ±им! Оччо±о эн босхотук тэбэриІ эмиэ астыа±а, эн эмиэ ыгыллыаІ. То±о эн киэІ уйулгуну таптыыр буола айыллыбытыІый? То±о эн долгуйа±ыный со±отох µрдµк оІоруулаах айыыттан? Арай оол туґугар дуо: со±отох миигин эрэйдиэІ туґугар?
ОІоруу! Эн да буруйдааххын: ирбэт буус ортотугар миигин айан баран эн то±о миэхэ долгуйбат тымныы сµрэ±и биэрбэтэІий? Оччо±о мин тірµібµт сирим учугас тулатыгар онно±у дьон майгытынан куччугуйунан дьоллонон олоруом этэѕ”
А.Я. Уваровскай саха баарын тухары мэІэ ійдібµлµ хаалларбыт киґибит буолар. Мин кини ахтыытыттан саха майгытыгар сыґыаннаа±ын ылан, дьон аахтын, бµгµІІµ бэйэтин майгытыгар холоон кірін туох эмэ туґалаах сµбэни ыллын диэн бэчээттээтим. Убарыскай ахтыыларын ылан аа±ыІ, о±олоргутугар аахтарыІ, бэйэ±итин, омуккутун билэргит эбиллиэ.

Category: Култуура, итэҕэл, искусство | Views: 14 | Added by: uhhan1

Total comments: 0

Only registered users can add comments.
[ Registration | Login ]

Сонуннар күннэринэн

« Сэтинньи 2025 »
Бн	Оп	Сэ	Чп	Бт	Сб	Бс
					1	2
3	4	5	6	7	8	9
10	11	12	13	14	15	16
17	18	19	20	21	22	23
24	25	26	27	28	29	30

Көрдөө (поиск)

Атын сирдэр

Create your own site

Ааҕыылар

Баар бары (online): 3

Ыалдьыттар (гостей): 3

Кыттааччылар (пользователей): 0