| News topics |
|
Политика.Митинги. Пикеты. Партии [902]
|
|
Мысли. Думы.Мнения, обсуждения, реплика, предложения [263]
|
|
Суд-закон.МВД.Криминал [1283]
|
|
Право, закон [323]
|
|
Экономика и СЭР [840]
|
|
Власть Правительство Ил Тумэн [1208]
|
|
Мэрия, районы, муниципалитеты [400]
|
|
Мега пректы, планы , схемы ,программы. ВОСТО [215]
|
|
Сельское хозяйство,Продовольствие. Охота и рыбалка [559]
|
|
Энергетика, связь, строительство.транспорт, дороги [156]
|
|
Коррупция [862]
|
|
Банк Деньги Кредиты Ипотека Бизнес и торговля. Предпринимательство [294]
|
|
Социалка, пенсия, жилье [277]
|
|
ЖКХ, строительство [133]
|
|
Образование и наука. Школа. Детсад [215]
|
|
Люди. Человек. Народ. Общество [227]
|
|
АЛРОСА, Алмаз. Золото. Драгмет. [672]
|
|
Алмазы Анабара [161]
http://alanab.ykt.ru//
|
|
Земля. Недра [240]
|
|
Экология. Природа. Стихия.Огонь.Вода [381]
|
|
СМИ, Сайты, Форумы. Газеты ТВ [158]
|
|
Промышленность [43]
|
|
Нефтегаз [285]
|
|
Нац. вопрос [285]
|
|
Соцпроф, Совет МО, Общ. организации [65]
|
|
Дьикти. О невероятном [183]
|
|
Выборы [661]
|
|
Айыы үөрэҕэ [131]
|
|
Хоһооннор [5]
|
|
Ырыа-тойук [23]
|
|
Ыһыах, олоҥхо [109]
|
|
Култуура, итэҕэл, искусство [372]
|
|
История, философия [246]
|
|
Тюрки [76]
|
|
Саха [167]
|
|
литература [45]
|
|
здоровье [469]
|
|
Юмор, сатира, критика [14]
|
|
Реклама [7]
|
|
Спорт [123]
|
|
В мире [86]
|
|
Слухи [25]
|
|
Эрнст Березкин [88]
|
|
Моё дело [109]
|
|
Геннадий Федоров [11]
|
|
BingHan [4]
|
|
|
Main » 2025 » Ахсынньы » 26 » *2026 сыл – Үрүҥ Айыы Тойон сыла*
*2026 сыл – Үрүҥ Айыы Тойон сыла* | 20:44 |
*2026 сыл – Үрүҥ Айыы Тойон сыла*
Айыы итэҕэлигэр этиллэринэн, Олоҥхо бырамана, Эллэй үтүмэнэ, Нуучча кэмэ, Дьөһөгөй мөһүлгэтэ, Намыр кэмэ, Үрүҥ Айыы Тойон Сыла буолла дэнэр. Кыра 12 сыллаах мөһүлгэ бастакы сыла.
Быйыл, ол, эбэтэр, Үрдүкү халлааҥҥа олохтоох Таҥарабыт сылыгар, Орто дойдубутун сиэркилэ таас курдук көрөн олорор Үрүҥ Айыы Тойон бэйэтэ-бэйэтинэн биллэр буолар дииллэр. Саха киһитэ бу сылга тугу оҥорбута табылларын итэҕэйэр, киниэхэ таҥара көмөлөһөр. Онон, улахан суолталаах, саҥаны саҕалыырга бэт табыгастаах кэм кэлбит курдук эбит.
Үрүҥ Айыы Тойон – төрүт таҥара, Кини аата үчүгэйи оҥорор диэн тылтан үөскээбит. Атын айыылар бары Кини оҕолоро, барыларын көрөр, сэмэҕэ-суҥхаҕа туруорар, барыларын баһылыыр. Айыылар Кини көмөлөһөөччүлэрэ буолаллар, иччилэр уонна дьон эмиэ Кини оҕолоро буолаллар дэнэр. Кини баары барытын алгыһынан айбыт диэн өйдүүллэр. Аан дойду – баар барыта, Үрүҥ Айыы Тойон айбыт эйгэтэ дииллэр.
Үрүҥ Айыы Тойон Аан дойдуну айбытын туһунан үһүйээн аркыыпка баара биллэр. Ол сурукка Сир Ийэ бастаан кыра эбит, онтон улаатан тахсан тииҥ чээчитин саҕа, онтон тууйас түгэҕин саҕа эрэ буолар. Үрүҥ Айыы Тойон муора түгэҕиттэн тимир холбуйаҕа сир таһаарарар. Ону тэпсэн Орто дойду оҥорон кэбиһэр эбит.
1692 сыллаахха Эверт Избрант Идес Сибиир устун Кытайга тиийбитэ. Ол сырыытын сурунан испитэ. Ити суруга 1696 сыллаахха ньиэмэс тылынан бэчээттэнэн тахсыбыта. Кини аан бастаан саха ыһыаҕын туһүнан суруйбута уонна саха таҥаратын аатын Үрүҥ Айыы Тойон диэн киллэрбитэ. Бу холобур, нууччалар саҥа кэлэллэрин саҕана буолбута. Бу кэмҥэ христианство саха итэҕэлигэр туох да сабыдыалы оҥоро илик этэ. Саха тылынан уус-уран матырыйаалыгар Үрүҥ Айыы Тойон диэн аат быдан баһыйар, ону таһынан ити бигэргэтии баар, онон Үрүн Айыы Тойону бастакы аатынан билинэрбит сөп буолар эбит.
Үрүҥ Айыы Тойон аата аркыып матырыйаалларыгар быдан элбэхтик көстөр. Быһа холоон, матырыйаал 70 быраһыана Үрүҥ Айыы Тойон ааты туттар. Биһиги итэҕэлбитин көрдөхпүтүнэ, Үрүҥ Аар Тойон диэн аакка аар диэн тыл баар. Ити тыл ытыктанар кырдьаҕаһы бэлиэтиир. Оччоҕо үҥэр киһи сиргэ сүүһүнэн лобуйа-лобуйа үҥэригэр тиийэр. Уопсайынан, итэҕэл киһини баттыыр көрүҥнэниэ этэ. Онтон Үрүҥ Айыы Тойон аатыгар киһини баттыыр туох да суох. Бу ааты илдьэ сылдьар итэҕэл киһитийии көрүҥүн илдьэ сылдьар.
Сахаларга итэҕэл уонна олох-дьаһах үгэһэ киһи лиичинэһин харыстыыр туһаайыылаах.
Онон, саамай үөһэ Үрүҥ Айыы Тойон олорор дииллэр эбит. Кини таһыгар Одун, Чыҥыс олороллор. Кинилэр оҥорууну (предопределение) уонна ыйааҕы кытта сибээстээхтэр. Киһи дьылҕатын таҥара оҥорор диэн этиллэр. Ол оҥорор күүстэринэн Үрүҥ Айыы Тойон көмөлөһөөччүлэрэ Одун уонна Чыҥыс буолаллар. Үрүн Айыы Тойон тохсус халлааҥҥа буоллаҕына, кинилэр ахсыс халлааҥҥа олороллор. Бу таһыгар билии таҥаралара Билгэ, Таҥха, Дьылҕа олорор буолуохтарын сөп. Кинилэр эмиэ ыраах таҥараларга киирэллэр.
Ити ордук толорутук Мария Николаевна Андоросова-Ионова «Үрүҥ Айыы Тойон ыччаттара» диэн 1907 сыллаахха бэчээттэммит олоҥхоҕотугар көстөр. Кини Үрүҥ Айыы Тойон тоҕус уоллаах диир.
Үрүҥ Айыы Тойон дьүһүнүн ылан көрөр эбит буоллахха, маннык: Үүс-киис тириитэ өллүргэлээх бэргэһэлээх, үүт-аас бэйэкэлээх, үүт таас олбохтоох, үкээр куйаас тыыннаах, уҥа илиитигэр хотойдоох, хаҥас илиитигэр сэргэ курдук тайахтаах. Кини үрүҥ ат күлүктээх буолуон сөп.
Үрүҥ Айыы Тойон таҥара ойуута – күн. Тиэрбэс иһинээҕи төгүрүк күнү көрдөрөр. Онтон ити ойуу тула баар аҕыс садарах – күн сардаҥатын бэлиэтиир. Суолтата – алгыс диэн, тыла – айхал.
Айхал – Үрүҥ Айыы Тойону хайыһыннарар тыл. Бу тыл айыы кэл диэн суолталаах. Бу тыл Үрүҥ айыыны кытта ситимниир, итэҕэли төрүттүүр. Айхал – санааны салайар тыл. Үөрбүт-көппүт, дьоро кэмҥэ этиллэр. Оччоҕо киһиэхэ айыылар чугаһыыллар. Киһи үөрүүтүн толору оҥороллор.
Сулуһа – Кус уйата, ол, эбэтэр, билиҥҥитинэн Близнецы бөлөх сулустарга чугас-чугас турар Үс уоттаах сулус баар, ону биһи Кус уйата диибит, арыт Үргэл диибит. Бухатыыра – Ньургун Боотур, куота – Кыыс Нургун, мала – Баҕах, ол, эбэтэр, ыһыах сүрүн сэргэтэ. Баҕах Айыы Суолун көрдөрөр. Айыылартан кэлбит кут-сүр бу маһынан киирэн сиргэ иҥэр уонна ыһыахтыыр сири барытын алгыһынан иитэр. Салгыы ити таһынааҕы сиргэ-уокка тарҕанар. Алгысчыт өйүн-саннатын күүһүнэн эмиэ баҕаҕы оҥоруон сөп.
Тыаһа – табык, үүнээйитэ – бэс, көтөрө – кыталык, кыыла – сылгы, аһа – кымыс.
Манна, Үрүҥ Айыы Тойон киһини айбытын туһунан бэт кэрэхсэбиллээх кэпсээн баар. Ол курдук, норуокка этэллэринэн, киһи төрүөн иннинэ үөһээ дойдуга олорор. Ол туһунан В.Л. Серошевскай суруйар: «Киһи орто дойдуга төрөөн баран урут олорбут үөһээ дойдутун ахтан кэлэр».
Ол аата үөһээ дойдуга бастаан төрөөбүт эбиппит. Буор кут буор сиргэ хаалар дииллэр. Оччоҕо биһиги үөһэ олорорбутугар буор кута суох буолабыт. Салгын кут да суох. Онон ийэ эрэ куттаах буолабыт. Төһө өр олорорбут эмиэ биллибэт. Ол туһунан кэпсээн суох. Биһиги сир-халлаан айыллар кэмигэр төрөөбүт буолуохпутун сөп курдук суруйтар. Оччоҕо ити дойдуга олус өр олорбуппут.
Онтон орто дойдуга кэлэбит. Олоҥхолорго этиллэринэн, киһи туох эрэ буруйу оҥорон орто дойдуга үүрүллэн кэлэр. Холобур, Дыырай Бөҕө олоҥхого кини ийэтин иһигэр сылдьан тэбиэлэнэн ийэтин ыһыах чороонун дьалкыттарар. Ити Аан дойду тутулун кэһии курдук сыаналанар. Итинтэн атын кэпсээн суох. Орто дойдуга кэлэн куппут буор куту уонна салгын куту эбии ылар. Ол кэнниттэн оҕо буолан төрүүбүт дэммит.
Оттон Үрүҥ Айыы Тойон бэйэтин дойдута хайдах ойууланар эбитий источниктарга? Хаһан да кыһыны билбэт, өрөөбөт өтөннөөх, кэрээбэт кэҕэлээх, үүт көлүйэлээх, сүөгэй сүдүрүүннээх, иэдьэгэй бадарааннаах, сырдыктан да сырдык, сылаастан да сылаас, чэбдиктэн да чэбдик, чэпчэкиттэн да чэпчэки ыраас-кэрэ дойду курдук ойууланар. Хаҥаайы Хайатын аннынан, Чээл Бырааҥҥа, Дьиэһийэ алааска, Киэҥ Киллэмэҥҥэ, Сындыыс Хонууга, Турайман хонууга, Унаарыттаҕа, Уһун Дуйаадыкыга, Аан Ачалыын алааска, Мэндэми хонууга олохтоох – сахалар түҥ былыргы төрүттэрэ Күн Өлкөт уонна Күн Дьөллүүт дьон олохсуйбут сирдэриттэн Үрүҥ Айыы Тойон олус түргэн сырыылаах илдьиттэрэ – Даҥ Ини, Дьэргэлгэн Сүүрүк, Дыбдыйа Сүүрүк, Ирибинэ-Дьирибинэ, Көкөйө Боотур, Кырынаастай Бэргэн, Кэкэ Чолбон, Күн Эрбийэ, Төлөрөкөй Сүүрүк, Ытык Дыыралдьын, – Куйаар сындыыстара буоланнар сырылатан ааһар дойду курдук ойууланар.
Уонна, биллэн турар, манна, тыала суохха тыалыран хамсыы-имсии турар, салгына суохха салгыдыйан салыбырыы-илибирии турар тойон айах курдук лоһуор көмүс туораахтаах Лаамыга тиийбит лабыкталаах, тэллэх саҕа нэлэмэн сэбирдэхтээх, алын өттүттэн араҕас илгэ алан тахсар, тула өттүгэр тоҕус үүт көлүйэ буолан үөскүүр Аал Луук Мас үүнэн турара ойууланар.
Аал Луук Мас үөһэ тахсан дойдуга тиийэ үүнэн үөһээ дойду дьонун суох гынан баҕаран баран ити аньыылаах санааттан арахсан сэргэ буолан хаалбыт. Онтон силистэрэ аллараа дойдуга үүнэн абааһылары суох гынаары гынан баран, ити аньыылаах санааттан арахсан, илгэни ыйыыр сатанах буолан хаалбыт диэбиттэр.
Саппаҕырбыт санааны сардаҥанан толорор, күлүгүрбүт халлааны күлүм-мичил оҥорор амарахтык суугунуур Аал Лууп мас, ыҥыра-угуйа турар Ытык мас – ааһар былыт албынын аахсыбакка аҥаатта тыаһааnтын, устар былыт уҕалдьытын билиммэккэ улуутук лыҥкынаатын, аламаҕай тыына баарын тухары айыы сирэ биһиэхэ даҕаны айыллыбытын курдук саныахпыт, көмүскэстээх санаата күүстээҕин тухары күөх халлаан биһиэхэ даҕаны күндээрэрин курдук өйдүөхпүт. Алгыс баһа абыраллааҕын санаан амарахтык амалыйдахпыт буоллун, уоттаах сулуһун Айыы сарыала аан дойду суһума буолан, уһун суолбут устун умайан сырдаттын, хахсаат тыаллар хаһыырар саҥалара сахха сатыылаатын, уордаах силлиэлэр улуйар уорааннара уоскуйарга бардын, хаарыан титириктии хагдарыйан хаалымыыбыт, чэгиэн хахыйахтыы чэлгийэ тыллыыбыт, самнаары гыммыт бэйэбит Айыы санныгар өйөнүөҕүҥ, охтоору гыммыт бэйэбит ойор күнтэн тутуһуоҕуҥ, добун халлааҥҥа тиийэр дорҕоонноох дом буоллун...
Үрүҥ Айыы Тойон өркөн маҥан өспөт суола үрүрүлүйэр сылыгар сөп түбэһэр Айгы диэн – саха олоҕун биир эйгэтэ баар. Саха айгытыгар (олоҕун дьүһүйүүтүгэр) ананар. Алгыска этиллэр: Алаас сыһыы саҕа алгыстаах айгы-буйгу арыллыбытынан барда, диэн. Ол иһин, бу сыл Айыы киһитэ диэн тыл суолтата улаатар сыла буолуохтааҕа уонна Аан дойду үрдүнэн киһи-аймах дьылҕатын туһунан кэпсэтиилэр буолаллара күүтүллэр.
Үрүҥ Айыы Тойон Үөрэҕин быһыытынан бу сыл Аан дойду арчыланар, күн сирэ сүлгүөрдэнэр. Быйыл Үрүҥ Айыы Тойон чугаһыыр, сүрү орой туһунан киэлигэ мунньуллар, Үрүҥ Айыы Тойон халлааннарын өйдөбүллэрин ааҕыллар, итэҕэлгэ болҕомто ууруллар. Бу сылга дьон бары кистэлэҥ күүһү туһаныы туһунан саныахтаахтар. Итэҕэл дириҥииригэр бэйэлэрин сыраларын ыытыахтаахтар.
Үрүҥ Айыы Тойон киэлитэ – итэҕэл киэлитэ – орой. Киэли сэттэ түмүктээх буолар. Бу түмүктэр төһө арылаллар (сөллөллөр) да киэли ылар сүрэ элбиир. Орой – айыы 57-с өйдөбүлэ: тохсус тыын эт, киһи төбөтүн саамай үрдүкү өттө, Үрүҥ Айыы Тойон киэлитэ.
Айыы ситимэ киһиэхэ оройунан киирэр уонна сиһин сүнньүн устун түһэр. Орой туһунан киһиэхэ ытык эт баар. Орой – Үрүҥ Айыы Тойон ойбоно. Үрүҥ Айыы Тойонтон кэлбит сүр оройго бэйэтигэр мустар. Оччоҕо киһи айыылар баалларын билэр уонна айыылар биэрбит кыахтарын туһанан айар дьоҕурданар дииллэр. Онон, быйылгы сыл айар-тутар идэлээх дьоҥҥо ордук суолталаах буолан тахсар.
Үрүҥ Айыы сылыгар төрөөбүт киһи Таҥха бастакы оронугар сөп түбэһэр, төрүт майгылара манныктар эбит:
1) сүргэлээх – бигэ туруктаах,
2) чаҕылхай – өйдүүрэ күүстээх,
3) дэлэгэй – холку туруктаах,
4) ылбаҕай – үчүгэйи ылынан иһэр,
5) сэргэх – табыгастааҕы булар,
6) киэннээх – тугу баҕарар төрүттээн өйдүүр,
7) өркөннөөх – оҥорбута табыллар,
8) чөллөөх – сыыһаҕа охсуллубат,
9) айхаллаах – сатанары тутуһар,
10) тонуктаах – бэйэтигэр иҥмит төһө эрэ кыахтаах,
11) сайда – сайдыыны ыларга аһаҕас,
12) тэтимнээх – ылынна да уталыппакка оҥорон барар.
Үрүҥ Айыы Тойон суолугар – *нэм, дьалаан, күттүөн* диэн тыллар киирэллэр.
*Нэм* диэн хаһан баҕарар баар буолар. Нэм диэн кэм нуорматыгар сөп түбэһии. Нэмнээх киһи булугас, кэмин тутуһар буолар.
*Дьалаан* диэн төһөнү эрэ сөп диирбит, төһө эрэ сөп толкуй баара этиллэр. Алгыска этиллэр: Саар булгунньах саҕа, саргы-дьалаан саҕаланнын, улуу булгунньах саҕа уйгу-дьалаан олохсуйдун, диэн. Дьалаан диэн майгы быраабылаларын тутуһан сылдьары бэлиэтиир. Чуолкайа суох буолар. Быһа холоон эрэ билиэххэ сөп. Дьалааннаах киһи дьыалатыгар болҕомтотун, дьулуурун уурары сатыыр буолар.
*Күттүөн* диэн – үчүгэй сыһыан төһө эмит көстөрө, туһалаах өттө элбэҕи этэллэр.
Күттүөн диэн киһи майгы быраабылатын төһөнү туһана сылдьара. Кини ону бэйэтин үтүөтүнэн ааҕар буолар.
Үрүҥ Айыы Тойон дьоҥҥо тугу биэрбитэ этиллэр. Онно киирэллэр сэргэ, айыы быата, бэс мас уонна өлбөт мөҥө уута. Сэргэ – Айыы Тойон тайаҕа буоларын туһунан этии элбэх кэпсээҥҥэ баар. Онтон айыы быата хотугу сахаларга баара биллэр. Бу быа үс салаалаах буолар. Бэс мас бэриктээх таҥарабыт маһа былыр сүрүн битэмииннээх ас этэ. Кэлин оҕоруот аһа дэлэйэн ону солбуйда. Онтон өлбөт мөҥө уута диэн остуоруйаҕа эрэ кэпсэнэрэ. Ол иһин саха киһитэ олоххо күүһү биэрэр тугу баҕарар өлбөт мөҥө уута диир.
Айыы итэҕэлин тутуһар киһи:
-Сүрэхтэниэхтээх.
-Ыраастаныахтаах.
-Иннигэр турар бырамылыабаны билиэхтээх.
-Бэйэтин бигэргэтэн алгыстаныахтаах.
-Өркөнүн билиэхтээх.
-Аһымал биэриэхтээх.
-Куһаҕантан тэйиэхтээх.
Миистикэҕэ кииримиэхтээх. Киһи былыттары үрэйбэт, уулары салайбат, ханнык эрэ санааны тутуһан үлэлээн-хамсаан тугу эрэ оҥорор. Онон барытын аныгылыы толкуйдаан, аныгылыы быһааран сылдьыллыахтаах. Онтон ол ынараа өттүгэр билбэппит элбэх. Онно итэҕэли тутуһуохтаахпыт.
Саха итэҕэлэ аан дойду биир тыйыс муннугар сайдыбыта. Онон тыйыс дойдуга олорууну кимнээгэр да ордук билэбит. Билиҥҥи киһи-аймах барыта кэриэтэ тыйыс усулуобуйаҕа киирэн эрэр. Онно биһиги билиибит туһалыыр кэмэ кэлиэ. Онон итэҕэлбит кэскилэ улахан. Дом!
Түмүккэ, религиовед, тенгривед, саха тылын фоносемантикатын, лексикографиятын уонна терминологиятын исписийэлииһэ, филология билимин кандидата *Л.А. Афанасьев-Тэрис* тылынан этиэм этэ: «Аныгы суол Айыылар этэллэрин хоту арыллыаҕа, Иэйэхсит этэрин хоту тэлэллиэҕэ, хоту сытар дойдубут холумтана көнөн биэриэҕэ, өй бөҕө үтүөтүн ылыаҕа. Санаа бөҕө салбарын ылыаҕа, кэхтибэт кэскил үүнүөҕэ, төннүбэт төлкөн төрүттэниэҕэ. Барыта биһигиттэн тутаахтаах буолуоҕа. Төрөөбүт дойдубутун төлкөтүн оҥорууга төһүү буолар күүс төрдө биһиэхэ баар, атын дойдулаахтарга айбардыылларыгар кыах биэрдэхпитинэ үөдэн-таһаа гынан үлтү тэпсэн баран ылыахтарын ылан баран, сиэхтэрин сиэн баран, куотан хоройуохтара, күрээн күккүрүөхтэрэ, дьэ, ол буолуо быстах санаа кыайыыта. Оччоҕо олорбуппут сыччах, киһи-аймах барыта кэбэл суолга киириэҕэ, күн дьон барыта көлдьүн суолга киириэҕэ. Онон биһиги олохтоох дьон быһыытынан бэйэ бодобутун тардынан бэйэбитин көрдөрөр кэммит кэлэн эрэр, болдьохпут туолан эрэр. Суругунан хаампыппытын тустаан көрдөрөр, үөрэҕинэн үрдээппитин өйдөтөр, киһи-аймах кэскилин туһугар киирсэр кэммит кэлэн эрэрин бигэтик өйдүөҕүҥ доҕоттоор!».
_Афанасьев Л.А.-Тэрис уо.д.а. суруйууларыттан таҥан оҥордо: Дьокуускай куоратын "Айыы итэҕэлэ" итэҕэл тэрилтэтин үлэһитэ Бүөтүр Кэрээкин-Таҥ Бүө._
|
|
Category: Айыы үөрэҕэ |
Views: 18 |
Added by: uhhan1
|
|
|
| Сонуннар күннэринэн |
| « Ахсынньы 2025 » |
| Бн |
Оп |
Сэ |
Чп |
Бт |
Сб |
Бс |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | | 29 | 30 | 31 | |
| Ааҕыылар |
Баар бары (online): 4 Ыалдьыттар (гостей): 4 Кыттааччылар (пользователей): 0 |
|
