Уххан

Омук кэрэтин кэрэґитэ.

Омук кэрэґитэ, киэн туттуута, дьон дьуґууна, киґи килбиэнэ, кэм кэрэґиттэрэ диэн ійдібµллэр бааллар. Хайдахтаах да тутулга, хайдахтаах да кэмІэ кэрдиигэ, омук бэйэтин тыынын илдьэ сылдьар айыл±аттан айдарыылаах, тэрийэр, салайар, айар­ тутар, кимэр­киирсэр кµін туттар уратылаах дьоннордоох буолар.

Оннук дьон олохторунан олох устуоруйата суруллар. Сыана быґыллар. Бу омук туґунан ійдібµл µіскµµр. Бу бэлиэ, кэм сиин бэлиэтин, (символын) кэриэтэ буолар дьоннор олорбут олохторо кэпсэлгэ­ыаґахха,  сэґэІІэ­тэптэлгэ,  сурахха­садьыкка, онтон номоххо­µґµйээІІэ кубулуйаллар.

 Кинилэр олохторун ніІµі омук бэйэтин µтµі µгэстэрин, мікµ да ірµттэрин, итэ±элин­эрэлин, майгытын­ сигилитин, быґыытын­ таґаатын, ійµн­ санаатын биґирэмнээх да омсолоох да ірµттэрин ойуулуур, дьµґµннµµр.

Бу , биґи аттыбытыгар баар дьоннор холобур буолар олохторо, сорохтор,  кэмигэр ійдіммітіх, ійіммітіх дьулуспут дьулуурдара, сыаналамматах сыралара барыта омук билиІІи тыыныгар иІэ сылдьар.

Ааспыт µйэ±э, саха омугу омук дэппит, саха ­ґахатынан кэрэтин бигэргэппит биир улуу киґиннэн С.А.Зверев ­ Кыыл Уола буолар.

Кини тыына саха итэ±элин Ытык Тойугар ­ Ыґыахха иІмитэ. Ыґыах ­ омук тыына тыыннаах. Саха, омук быґыытынан кійгітµллэр, кµімчµлэнэр ааспыт µйэбитигэр Сунтаар улууґа, ыґыах тыынын ыґыктыбакка, µгэґи, сиэри­ туому, ыллыыр­ туойар сахалыы ньыманы, µІкµµнµ, ол аата, тірµт култуурабытын илдьэ кэлбит, утумун, ситимин быспатах µтµі іІілііх Ытык дойду буолар. С.А.Зверев курдук омук тыынын илдьэ сылдьааччылар  баар буолан.

Бµгµн кэпсиэхтээх киґим, Николай Егорович Тимофеев Зверев кэнниттэн Сунтаарга ыґыах тыынын утумнаан илдьэ хаалбыттартан биирдэстэрэ буолар. Омук тыынын утумнаан идьэ сылдьыы, ону тар±атыы айыл±алаах дьоІІо бэриллэр. Кинилэр саха туґугар суолталара омук быґыытынан киґилии олоххо тыыннаахтарыгар ірі тутуллуохтаах. Кэрэ холобурун, уратыбыт улуутун, бар туґа кыґамньы чулуутун быґыытынан сыналаныахтаах.

Николай Тимофеев айыл±атынан тойуксут, µІкµµ тылын этээччи, алгысчыт. Бу µс ытык идэни тэІинэн баґылаабыт киґи. Маныаха эбии тэрийээччи, салайааччы, киґилии киґи. Бу орто дойду оло±ун сµнньµн тутарга ирдэнэр сµрµн идэлэр. Кэргэн, ыал а±атын, а±а ууґун баґылыгын  быґыытынан тµс­бас , µтµі­ мааны майгы­ сигили буолла±а. ДэІІэ кістір ис хоґоонноох, ис чиІнээх киґи.  Мин,  бу µс тігµл µс то±ус  хаачыстыбатын этэн туран, чахчы да алгыс тылын кіті±ір, ол алгыґын тылын тийэрдэр  киґиннэн аа±абын.

С.А Зверев 100 сылыгар айыл±аны кытта ситимнээх хас да дьиктилэр буолбуттарын илэ бэйэбинэн билэн турабын. Ол туспа кэпсээн.

Сунтаарга ыґыах аґыллыытыгар Н.Е Тимофеев алгыстаабыта. Ол онно илгэлээх ардах ибиирэн ыла­ ыла халлаан аґыллан кэлбитигэр уонунан тыґыынча киґи алгыс тыына Айыыларга кіті±µллэрин билбиттэрэ. М.Е Николаев онно баара. Кыыл Уолун ытык аатыгар ыґыахтар Сунтаар нэґилиэктэринэн то±µс кµн устата барбыттара. Айыл±а бэйэтэ анаабытын курдуга.

Арай биирдэ, куоракка, ол дьылга Сунтаар ыґыа±ын тэрийэр хамыыґыйа тойонунан анаммын Ил Тµмэн депутаата Семен Березин дьиэбэр киирэн кэлбитэ. Бµлµµлµµр суолга Сунтаардар ыґыахтыыр сирдэригэр тойон сэргэбитин хас да сиринэн тоІсо±ой курдары тобулан кэбиспит диэн буолбута. Ыґыа±ы ыытарга ким да сібµлэммэт. Арсен Зверев ыалдьан хааллым диэтэ. Эйигин ыйан ыытта диэн буолла. Мин, Сунтаар Ньурба ыґыахтыыр сирдэригэр тоІсо±ой буулаабытын эрдэ истибитим. Тахсан кірі сылдьыбытым.

 Сунтаар ыґыахтыыр сиригэр тийэ сылдьан биир кітірµ сырсан харааччы мунан хаалбыппыт, биир уоллуун. Сорох дьоммут массыына±а хаалбыттара. Кµґµірµ тµµн ыас хараІа±а биир тиит анныгар хонон турбуппут. Сарсыарда биир кілµкэни µстэ эргийбитим. Хайдах да бардарбын хоммут сирбэр эргийэн кэлэ турубутум. Туох эрэ муокастыыр диэн олохтоохтук итэ±эйэн, хайдах буоларбын тобула сатыы олорбутумѕ

Чаас аІарынан масыынабыт турар сиригэр, Тойон сэргэ аттыгар тахсан кэлбиппит. Дьоннорбут ханна да барбакка суукка кэриІэ кэтэґэн олорбут этилэр.  Ити дьиэкки улахан дьоннор сыталла𠵴µ. Дьэ ол иґин ыґыахтыыр сири кіґірµіххэ, олох кыаллыбат буолла±ына уруккуну сэргэни харайыахха, саІаны туруоран кірµіххэ диэбитим.

Ыґыахтыыр сирбитигэр тахсан кірбµппµт сэттэ, дьілі±іс, ортотуга𠵴µс уйа±а кітір тіріін сытара. Сунтаар тµмсµµ оччотоо±у баґылыга К.Е. Иванову, С.М.Березины, Н.Е.Тимофеевы В.У.Николаевы, Тэриґи,  уонна бу сэргэни оІотторон туруорбут Вильям Федоровы ыІыран сµбэлэспиппит. Сиэр­ туом оІорон эргэни харайан, саІаны туруоран кэбиспиппит.  

Ити ыґыахха сиэрдэринэн арааран, туомнарын аттаран µс алгысчытынан ыґыах аґыллыытын ыыппытым. Табыллыбыта. Ол ыґыахха М.Е Николаев элбэх депутааттар бааллара. Н.Е.Тимофеев бу ыґыа±ы биир саамай табыллыбыттарынан ааттаабыта.

Ити кэнниттэн куоракка, быйылгы, Сунтаардар ыґыахтарын сиэрин­ туомун ыыт диэбиттэригэр, ыґыахтыыр сири уларытан Ґс ХатыІ диэкки саІа сир ылан ыытарга быґаарбыппыт. Николай Егорович, И.Ф.Васильев, Дмитрий Иванов сµрµн алгыстары кітіхпµттэрэ. Кµнµ кірсµµнµ Вадим Константиновка ыыттарбытым. Эдэрчилэртэн бу Дмитрий Иванов алгыґыгар, сиэри­ туому толорууга чахчы µчµгэй буолар чинчилээх. Тойуктаах киэнэ бэрдэ, µІкµµ тылын этиигэ эдэрдэргэ 10­ча сыл республика±а иннин биэрбэккэ сылдьыбыта. Алгыска эмиэ сыстан, оттомноохтук, олохтоохтук сыыйа киирэн иґэр. Вадим Константинов эмиэ ситэн­ хотон эрэр. Быйыл оґуохайыгар республика±а бастаата, Дархан этээччи аатын ылла. Кырдьа±астарбытын солбуйуох дьоммут кинилэр дии саныыбын.

Аны туран, быйыл,  Орто Халама улууґун а±а баґылыга Владимир Григорьев :– “Улууґум ыґыа±ын, сахалыы сиэринэн ыытан кулу, биґиэнэ нууччалыы­ сахалыы буккуйан барааччы“­ диэтэ. Сэґэргэґэн, сµбэлэґэн баран барар буоллум. Николай Егоровиґы тылбар киллэрэн Орто Халыма±а кіттµбµт.

Халымалар барахсаттар ытыс µрдµгэр тµґэрэн, тэрээґиІІэ кµµскэ ылсан µлэлэстилэр. Олохтоох алгысчыттары кытта, сэттэ сиэри туому толоруохтаахпыт, сµрµн алгыґы Николай Егорович кіті±µіхтээх. Ыґыахпыт инниттэн халлааммыт хотуттан тыалыран, тымныйан барбыта. Барометр тыалы, тымныыны, арда±а кірдірір диэн буолла. Ыґыахха хаар да тµґээччи диэтилэр. Гостиницабытыгар сытан сµбэлэґэбит. Эбэ±э киирэ сырыттыбытѕ

Ыґыахтыыр сарсыардабытыгар син биир тымныы, халлаан былытынан бµрµллэн турбута. Ыґыах аґыллыытын сиэрин­ туомун са±алаатыбыт. Николай Егорович алгыґын кэмигэр олох бµтэй турбут халлаан ортотуґан арыллан кµммµт тыган кэллэ. Эбиитин, сиэр­туом бµппµтэн кэннэ ыґыахтыыр сирбит µрдµнэн чугаґынан кубалар кітін аастылар. Дьэ тыбылынныбыт диэн буолла. Олохтоохтор улаханнык астынан махтал тылларын эппиттэрэ.

Ґіґээ, Аллараа Халымалартан кэлбит ыалдьыттар (нууччалар)– :“бу кубалары анаан килиэккэ±э тута сытан баран сценарий быґыытынан ыыттыгыт дуо?“ – диэн ыйыталлар диэтилэр. Сарсыныгар Сыбаатайдар тµмсµµлэригэр Халыма кытылыгар киирдибит. Николай Егорович ал±аан баран туойа турда±ына кубаларбыт эмиэ тийэн кэллилэр. Дьон µірµµ бі±і. Киґи санаата кінірі, табыллара оннук буолла±а. Аны оґуохайдаатыбыт. Ол сырыттахпытына милииссийэ массыыната тиІинээн кэлэн тэйиччи турунан кэбистэ.  Туох буолла±ай диэн ыйыталаспыппыт Бµлµµ диэккиттэн тірµттээх милииссийэ начаалньыга оґуохайы истэн сµрэ±э батарбакка тийэн кэлбит. Эмиэ µірµµ­ кітµµ бі±і буоллубут.

Сарсыныгар, улууспут баґылыга улуус актыыбын мунньан, ыґыах хайдах ааспытын, алгыс, сиэр­туом µтµі суолтатын холобурдаан улаханнык махтаммыттара. Ыґыахтыыр анал сир тэринэр наадалаа±ын, тірµт култуура дириІ суолтатын анаан эппитэ. Алыс бэркэ сылдьыбыппыт диэн Николай Егорович сыаналыыр.

Ыґыах ыґыллыытын тэрээґинигэр, аґыллыытын сиэрэ­туома, алгыґа  сµрµн быґаарар Ытык суолталаах. Маны таґынан, кµнµ кірсµµІ, дойду иччитигэр, сабыллыытын о.д.а сиэрэ­туома барыта холбоґон ыґыах – саха итэ±элин Ытык Тойо буолар ис хоґооннонор. Сиэр­ туом толоруллуута, оґуохай, илии­атах оонньуулара, быґыйдар­хапса±айдар, бі±ілір, мадьынылар кµінтэґиилэрэ, кэрэлэри кэрэхсээґин, ат сµµрдµµтэ, ырыа­ тойук барыта КЈХ, ыґыах кі±і диэни µіскэтэр. Ыґыах кі±і суох буолла да “оІоґуу“ буолар. Ґірµµгэ­кітµµгэ кыттыспат, туораттан кірµµгэ­истиигэ анаммыт “мероприятия±а“ кубулуйар. КэлиІІи кэмІэ ыґыах кі±і суох, ол аата ыґыа±ы суолталаабат буолуу, кіннірµ мероприятия таґымыгар тµґэрии баран эрэр. Ол барыта саха итэ±элин, сиэрин­ туомун, алгыґы баардыылаабат буолууттан. Эрдэттэн бэлэмнэммэт, дьону­сэргэни кытта µлэни ыыппат буолууттан.

Быйылгы Манчаары ыґыа±ар итиччэ µлµгэрдээх тутууну ыытан, µбµ­харчыны ороскуоттаан туран сиэрин ­ туомун ис хоґоонугар, оґуохайыгар, ыґыах кі±µн тэрийиигэ, сахалыы тыыны киллэриигэ кыамматылар дуу диэн тус бэйэм санаалаахпын. Ыґыах µйэлээх µгэґин тыынын илдьэ сылдьар биир эмэ тэрээґиннээх киґини булан суруннэппиттэрэ буоллар табыллара хаалла дии санаабытым.

Манна да±атан эттэххэ, Б.Ельцин Таатта±а сылдьыбыт ыґыа±ар, Бµлµµ эІээриттэн ыІырыллан кэлбит ааттаах­суоллаах µІкµµ тылын этээччилэр бэйэ ­ бэйэлэрин кытта оґуохайдыы сатаан баран, кµлµк сиргэ кэпсэтэ туралларын санаан кэллим. Миэхэ саІара тоґубуттара: –“Бу туох ааттаах µлµгэрэй, µІкµµгэ олох киирбэт дьон эбит, эгэ µтµктээччи баар буолуо дуо, зоопорка±а курдук биґигини ыраахтан кіріллір, то±о бэрдэй, хайдах буолабыт, саха эстибит дойдута эбит, кіх, тыын да биллибэтѕ“–диэн буолла. Ону туох диэм баарай, улуус­улуус, сир­сир аайы бэйэтэ туспа тыыннаах, сµрдээх буолла±аѕ

Ыґыах оґуохайа суох буолбат. Ыґыах сµрµн кі±µн, кірµн тыынын оґуохай тутар. Николай Егорович ыґыах тыынын тутар, кі±µн кі±µлµµр Дархан этээччи буолла±а.

Ырыа­ тойук, оґуохай, алгыс, итини барытын тµмэр ыґыах  суолтата омук тыына уґууругар, дуу кылгыырыгар дуу сытар. Сиэрбитигэр­­ туоммутугар , омукпут µгэс буолбут итэ±элигэр бэйэбит сыґыаммыт ыґыахпытыгар сыґыаммытыттан ырылхайдык кістір.

Улуу Туймаада ыґыа±ар оґуохай тµґµлгэтин, кытыыга, киин диэкки иґиллэбэт “мэґэйдээбэт“ сиргэ таґааран кэбиспиттэрэ. Ол онно анаан­ минээн кірдіін булан тийэ±ин. Ыґыах дьонугар оґуохай мэґэйдиэ диэтэхтэрэ дуу. Хайа ійдііх­ санаалаах киґи маннык дьаґайбытын сатаан санаабаппын. Оґуохайга, хорчуоппаттан атын бары мероприятиялары тохтотон туран анал бириэмэ, чаас анаан, кµн аайы киин тµґµлгэни биэрэн бар дьону оґуохайга кытыннарыахха . Оччотугар эрэ ыґыах сµрµн тыына – оґуохай кі±і кэлиэ. Николай Егорович манна сібµлэґэр, сахалыы тыыннаах бары да сібµлэґэрэ буолуо дии саныыбын.

          90­ сылларга, Сунтаарга биир концерга сылдьыбытым. 0л онно биир эдэрчи киґи тахсан “Мин сµрэ±им“ диэн С.А.Зверев тойугун туойан дьырылатта ээ. Этим­ хааным куодатынан иІэн киирбитэ, ол тойук, ол кэрэ, дьикти куолас.

 Кимий диэбиппин, Николай Тимофеев улахан уола Дьігµір диэбиттэрэ. А±атын утумнуох киґи баар эбит диэн µірэ да санаабытым. Кэлин киэІ эйгэ±э биллибэт, кістµбэт.  Сахалыы сиэринэн кэмин кэтэґэрэ буолуо диэн саныыбын.

Николай Тимофеев 75 сааґын бэлиэтиир. Сіпкі эттэххэ биґиги, кини бэйэлээх саха туґа µтµітµн­ іІітµн, алгыстаах оло±ун тойуктаах то±ойдорун, µтµілээх µІкµµтµн бэлиэтээн ҐрµІ КµІІэ µІэ­сµктэ сµгµрµйэбит.

Аан Ийэ дойду алгыґынан кіті±µллэн турар диэн баар. Алгысчыт биґиги олохпут сатаныытын, табыллыытын суолун кіті±ір, дьолу­ соргуну тµстµµр. Ытык кырдьа±аспыт, эн бэлиэ кµнµІ бар дьоІІор µтµі алгыс буолуохтун!