Корякин Петр Иванович-Таҥ Бүө
СӨ Национальнай архыыбын
докумуоннары билим иһинэн туһаныы салаатын салайааччыта,
«Айыы Итэҕэлэ» итэҕэл тэрилтэтин түсчүтэ



Отоһут – Саха олоҕор баар 36 эйгэлэриттэн биирдэстэрэ буолар, Аан Алахчын сылыгар, ыйыгар (от ыйыгар) сөп түбэһэр.
Отоһут диэн айылҕаны туһанан эмтиир киһи. Саха эмчиттэрин төрдө. Эмчит төрдө Айыы Намыһын удаҕаттар буолаллар. Кинилэртэн отоһуттар бараллар.
Үүнээйини туһанан эмтиир киһи отоһут дэнэр. Былыр, ыарыыны ойуун эмтиирэ. Киниэхэ отоһуту тэҥнииллэрэ.
Бу икки кылаас дьон бэйэ-бэйэлэриттэн улахан уратылаахтара. Ойууттар духуобунай эмтээһининэн дьарыктаналлара, отоһуттар быраастарга чугастара.
Онон эмт ... Салгыыта (далее) »

Сиэллээх айах сиэтистэ,
Чороон айах чуоҕуста,
Кэриэн айах кэккэлээтэ,
Ымыйа айах ыалласта,
Матааччах айах баараласта,
Эбир хамыйах эҥээрдэстэ.
Кымыс кыынньан кырылаатын,
Ынах маҥыраатын,
Ньирэй чиилийдин,
Суорат сыта тунуйдун,
Улуу Тунах олохтоннун.
Тунах сайын туругурдун.
Толору кымыстаах чорооҥҥун көтөх,
Тэһииҥҥин тутан олор,
Көнтөскүн көрөн олор.

Кымыс үрдүн саас сир көҕөрүүтэ, Айылҕа сэргэхсийэригэр, эргийэригэр сайылыкка тахсан баран ыһыллар. Тыыннаах кымыс үрдүн охторуу – үөһээ үрдүк айыыларга тиксэргэ тэҥнээх.
Аҕыйах сылгылаах ыал чугастааҕы ыаллара дьоннорун мунньан атын аһа суох аҥардас кымыһы иһэн бүтэллэр, ол аата к ... Салгыыта (далее) »

Дьон-сэргэ ытык сирдэргэ сылдьан салама ыйаатылар, туҥуй (кыра), эбир (орто) ыһыахтар ыытылыннылар, аны, бэс ыйын 22 күнүттэн от ыйын 12 күнүгэр диэри үһүс тунахха, дэлэй (улахан) ыһыахтар саҕаланнылар.
Ыһыах диэн, былыргытыгар, баһыттан-атаҕар диэри итэҕэлгэ сыһыаннаах тэрээһин буолар. Ол курдук, кэскил кэҥиирин саҕана, түөрт мастаах түһүлгэлээх Дэлэй ыһыаҕы дэбилитэн тэрийээччиннэн быйылгы дьылбыт таҥаратын – Дьөһөгөйү ааттыыллар. Бу кэмҥэ Айыы суола хаһааҥҥытааҕар да арыллар. Иэйэхсит тыына кэлэр. Үрүҥ Айыы тыына түһэр. Бу тыын илиҥҥи тыал иччитин тыына буолар.

Ыһыах төрдүнэн буолаллар: Үрүҥ Айыы Тойон – Дьөһөгөй – Эллэй Боотур. Үрүҥ Айыы Тойон сахаҕа барыны бары айбыт таҥа ... Салгыыта (далее) »

Таҥ Бүө
Хомуһуннаах хоту дойду– аллараа дойдуттан биирдэрэ, хоту диэки баар, орто дойдуттан балачча чугас. Манна ыарыыны көбүтэр абааһылар бааллар. Кинилэри ыарыы төрдө диэн ааттыыллар. Ыарыы төрдө 9. Онон кинилэр 9 ыарыыны көбүтэллэр. Сороҕор кинилэри хотугу эмээхситтэр дииллэр. Киһи бу абааһылартан күрүө туттан көмүскэниэхтээх.

Манна ыарыы төрүттэрэ ааттаммыттар. Уратылара диэн бары нуучча буолаллар. Ол аата нуучча кэлбитин кэннэ бу өйдөбүл үөскээбит. Иирэр Саар кыргыттарын туһунан өйдөбүл эмиэ оннук. Онон бу өйдөбүллэр ис сибээстээхтэр. Ол гынан баран хотугу эмээхситтэр тустарынан көрүүгэ ыарыы төрдө ордук ч ... Салгыыта (далее) »

:Тэрис
Көрүҥнэрэ: 1) сэргэ маһын алгыһа, 2) сэргэ оннун алгыһа, 3) сэргэни туруоруу, 4) сэргэҕэ сыл аайы оҥоһуллар алгыс, 5) сэргэттэн көрдөһүү, 6) сэргэни сөргүтүү, 7) сэргэни көһөрүү, 8) сэргэни саҥа сиргэ көһөрөн туруоруу алгыһа, 9) сэргэни харайыы алгыһа.

Сэргэни тууруу

Сэргэни тууран ыллахха, сири оһоруу диэн туом оноһуллар:

– Сэргэни тууруллар.
– Сэргэ турбут уҥкучаҕар сиэл уонна алаадьы угуллар.
– Буорунан толоруллар.
– Кырыһынан бүрүйүллэр.
– Алгыс этиллэр.

Онно сүрүн тыл:
Бу сиргэ
Күөх от үүнэн күөгэйэн таҕыстын.

Сэргэни ханна гыныы:

– Атын сэргэни о ... Салгыыта (далее) »

Тэрис.
Ынах сүөһү таҥаратынан Иэйэхсит ааҕыллар. Биһиги Иэйэхсити иччилэр барыларын таҥараларынан ааҕабыт.

Ынах-сүөһү иччилэрэ иккилэр:
-Наадьы Ньаҥха – хотон иччитэ.
-Ынахсыт – титиик иччитэ.

Хотугу Ытык Хайа.
Былыргы кэпсээн быһыытынан сахалар Хотугу Ытык Хайаттан торбостоох ынаҕы булбуттар.

Ынах иччитэ.
Ойуун ынах иччитин ааттыыра:
Лоочуй, лычый-лычый,
Лоочуй, лэчий-чэчий.

Ньаадьы Наҥханы хоһуйуу.
Наадьы Ньаҥха кыһыҥҥы хотоҥҥо олорор. Онтон сайыҥҥы ынах ыччитэ Ынахсыт диэн. Маны ааттара эрэ атын-атын курдук көрүөххэ сөп:
Бэһирик,
Ытык Сүүдүгүр,
Ырба Дьоҕустаах,
Муҥур Быһах,
Будьур Батт ... Салгыыта (далее) »

Корякин П.И.
Родноверческое движение якутов, основанное на традиционной религии, оформилось под названием «Учения Айыы». Служители этого учения, называющие себя жрецами, имеют два религиозных объединения – «Кут-сюр» и «Итэгхэл». Первое является своеобразной религиозной школой, где на основе кодифицированных данных по традиционной якутской религии и канонизированных религиозных текстов обучаются будущие кадры для храмов Учения Айыы. «Итэгхэл» является координирующим органом, помогающим в работе жрецов веры. Он имеет несколько ячеек в разных районах республики Саха (Якутия).
    Школой «Кут-сюр» объединяющей к ... Салгыыта (далее) »

Тэрис.                                                                                                                                                             Сайылыкка киирии                    


Сайылыкка көһөр
Сат, һай диир
Саргылаах кэм ... Салгыыта (далее) »

Тэрис.                                                                                                                                                      ... Салгыыта (далее) »

Тэрис.
Ыам ыйа

Таҥарата: Иэйэхсит.
Ойуута: көҕүөр.
Суолтата: ыраастаныы.
Тыла: күөгэл-нусхал!
Сулуһа: Эҥээр Сулус.
Бухатыыра: Сүүлэлдьин Боотур, куота: Үкэйдээн Куо.
Мала: дьалбыыр
Тыаһа: чуораан.
Үүнээйитэ: хатыҥ.
Көтөрө: куба.
Кыыла: туртас.
Аһа: саламат.

Ойуу-Бичик оҕолор ыам ыйын уонун кэнниттэн сир кырсын анныттан сир кырсын үөһэ тахсаллар. Кинилэр урут утуйа сыппыттара. Онтон билигин сир кырсынан сүүрэллэр. Оту уонна мас сэбирдэҕин үүннэрэллэр.

Күн-дьыл.

Күн сиэлиинэн уһуур.

-Ыам ыйыгар хара сир турар.
-Ол гынан баран сотору сири куурдар тыал түһэр.
-Онтон ый бүтүүтүн эргин муус барар. Ити ... Салгыыта (далее) »

Айыыһыттар элбэхтэр. Тыынар-тыыннаах барыта айыыһыттаах. Сылгы айыыһыта – Үрүҥ сылгы, соҕуруулуу-илин олорор, Ынах айыыта – Мылахсын, хотулуу-илин.
Хас биир киһи – аҥаар. Үрүҥ Айыы Тойон оннук айбыт. Киһи этигэр - сиинигэр аҥаары көрдөөһүн имэҥин Айыылар биэрбиттэр. Киһи имэҥэ Айыыһыт киирдэҕинэ уһуктар, аҥаары көрдүүргэ күһэйэр. Киһи Үрүҥ Айыы Тойонунан анаммыт аналын көрдүүр. Аҥаары көрдүүргэ сөбүлээһин диэн иэйии киһини салайар. Сөбүлээһин киһи өйүгэр-санаатыгар, этигэр-сиинигэр толору киирдэҕинэ таптал үөскүүр.

Таптал диэн таптыыр киһиэхэ олоҕу анааһын.

Таптал толору буоларга дьулуһууттан үөскүүр. Бу тапталга тө ... Салгыыта (далее) »

Тэрис
Алаас хамсаныылара – саха этин-сиинин эрчийэр хамсаныылара. Манна илии-атах оонньуулара, 9-с төрүт хамсаныы уонна эйгэлэри баһылааһын хамсаныылара киирэллэр. Биир аата хапсаҕай хамсаныылара диэн. 1994 сыллаахха Тэрис ырытан оҥорбута.

Аан тыл

“Хотой болуу”, “Дьөһөгөй оҕото”, “Балык буолуу” биир баайыылаах хамсаныылар. Балар барыта оҋүун хамсааһыныттан үөскүүллэр.

Хотой буолуу

Салгын эйгэтин баһылыыр хамсаныы “Хотой көтүүтэ” диэн ааттанар.

Суолтата: хотой уобараһын ылыы.
Хотой көтүүтэ хотой көтөрүн үтүктэн хамсаныы. Сүрү ыларга). сүргэни көтөҕөргө аналлаах.

1. Ыҥырыы: cоҕуруу диэки хайыһан туруллар.
2. Бохсу ... Салгыыта (далее) »

Якутская религия имеет чёрную, тайную сторону. Это – зона действия чёрных шаманов. В прошлом, именно они были знатоками демонического мира, мест обитания злых сил. Наверное, поэтому, для последователей вероучения Айыы, эта область неизведанного, всегда оставалась запретной территорией, «обратной стороной Луны». Если общение с айыы проходит без особых последствий, то, считается, что соприкосновение с представителями Хаоса, почти всегда имеет летальный для неподготовленного человека исход. В связи с запретом, даже для самих чёрных шаманов, на произношение имён некоторых злых духов, в архивах не отложился целый пласт якутской культуры.

Итак, рассмотрим демонический мир якутской т ... Салгыыта (далее) »

                                                                                                                                            ... Салгыыта (далее) »

Тэрис.                                                                                                                                           & ... Салгыыта (далее) »

Хотой кэлэн уйатын хаардаан барбыта, көмнөх хаар түспүтэ. Мастар уһуктан барбыттара. Маҥнай хара ойуур турбута, онтон үнүгэс тыллан барбыта.

Кыбыыга түһэн ааһааччы кыһыл түөстээх ымыы  көстүбүтэ, саха таптыыр көтөрө чооруос от тиэйэ иһэр киһини көрсө ойуур саҕатыгар көстүбүтэ, “Ыччыы-ычча” диэн саҥарта.

Киргил мас кумалааныгар төрөөбүтэ, ону сорох сатыыр дьон көппөҕүнэн көмөн кээһэн, ол сири кэлин хаһан аптаах таас ылар куһаҕан үгэһи туһаналлар.

15 күнүгэр. Улар охсоро саҕаланар. Улар охсор сирин уота дииллэр. Онно элбэх улар мустар. Былыр улар уотун сорох сиргэ ханнык эрэ киһи бас билэрэ. Атын дьону киллэрбэт. Бултаан күн аайы улары ылар. Инньэ гынан сүүһүнэн улары бултуу ... Салгыыта (далее) »

Уордаах Дьөһөгөй Айыы – эр дьон оруолдьуттарыттан биирдэрэ. Хорсун эр дьону, дьоруо аты, тардыылаах оҕуһу биэрэринэн биллэр. Ол иһин кулун тутарга спортсменнар, илии-атах үлэтин дьоно, ону ааһан, боотур буолуох дьон төрүүллэр.

Өбүгэлэр саныылларынан, Дьөһөгөй Айыы үһүс үөтүүлээх халааҥҥа олорор уонна киһи быһыытынан дьоһуннаахтык сананыыны дьоҥҥо биэрэр. Үрүҥ Айыы Тойон, кыра уолун Дьөһөгөй Тойону бу дойдуга түһэрбит, сылгы төрдө буол, урааҥхай саха олоҕун оҥор, түһүлгэтин түстээ диэн алгыһын анаабыт.

Атын айыылар эмиэ Дьөһөгөй буолан көстөр кыахтаахтар дэнэр. Ити Дьөһөгөй уобараһа олус уустугун көрдөрөр. Салгын кут соҕурууҥҥу халлаанынан сылдьар. Итинтэн үтүө санаа үөскүүр. Үтүө санааны үөскэтээччинэн эмиэ Дьөһөг ... Салгыыта (далее) »

Тэрис.                                                                                                                                                      ... Салгыыта (далее) »

Бастакы муос тосторо
Билгэ олунньу 16 күнүгэр Дьыл Оҕуһун биир муоһа тостор диир. Угаров тохсунньу 31 күнүн Дьыл Оҕуһун муоһа кыларыйар диир. Гоголев тохсунньу 31 күнүгэр Дьыл Оҕуһун муоһун тоһутар. Макаров кинини кытта сөбүлэһэр. Кривошапкин эмиэ биир муос тостор диир. Кини этэринэн сыл-сыл аайы Дьыл Оҕуһун муоһа атын-атын буолар эбит. Ол кыһынтан тутулуктаах. Уһун хороҕор муос уһун тымныыны бэлиэтиир. Кылгас суон муос кылгас тымныылаах буолар. Киэҥник сарайбыт ураалаах муос тымныыта уһун, киэҥ тымныыны бэлиэтиир. Кылгас муос мүлүркэй тымныыны кэпсиир. Дьыл оҕуһун кытта Хоноһо (Афанасьев диэни сахалыы ааттааһын) уол охсуһар. Чуолан кини оҕус муоһун тоһутар.
Билгэттэн уратылар тохсунньу 31 күнүн чорботоллор. Тоҕо диэтэххэ бу ... Салгыыта (далее) »

Орто күөрчэх (көҕүөр ойуу) ойуулаах, туску тыллаах, Орой (Хаҥыл) сулустаах, Дьулларытта Дохсун бухатыырдаах, Сырдык Куо кыыстаах, түөрэх маллаах, аарык тыастаах, тиит мастаах, чооруос көтөрдөөх, сиэгэн кыыллаах, тоҥ астаах Таҥха Хаан Тойон ыйа кэлбитинэн!

Соторуннан, Саҥа Дьылы тилэх баттаһа таайтарыылаах-таабырыннаах Ороһуоспа киэһэлэрэ үүнүөхтэрэ. Оттон сахалар Таҥха киэһэлэрин иһиллиэхтэрэ, быйылгы Иэйэхсит Хотун сылыгар туох күүтэрин түстүөхтэрэ.

ТАҤХА

Туску, туску, туску!
Таҥханы анааччы,
Tүһү олордооччу,
Түөрэхчит бaha,
Yс биһик төрдө,
Уон икки ороҥҥо уйалааччы,
Уон икки мутукка олордооччу,
Кэрэ кэскили тэрийээччи,
Төлкөнү түпкэ түһэрээччи,
Эр ... Салгыыта (далее) »

Тохсунньу 7 күнүгэр социальнай ситимнэргэ "Тохсунньу 7 күнэ. Өбүгэ күнэ" диэн фотоколлаж Саха сирин үрдүнэн бүтүннүү тарҕанна. Сонумсахпыт да бэрт, статустарыгар туруора охсубуттар да аҕыйаҕа суохтар.
Тута этэбин, бу фотоколлажка киирбит кинигэ уонна уруһуй ааптара бу манна туох да сыһыаннара суох.
Сахаларга Өбүгэ күнэ диэн төрүкү суоҕа. Тохсунньу 7 күнэ - аан дойдуга билиниллибит Ороһооспо күнэ. Онуоха туох эрэ санааттан маннык саҥа күнү тарбахтан эмэн таһааран бүттүүн норуокка соҥноон тарҕатыы - күлүүгэ барар дьыала. Ким да туохха да наадыйбат кэмигэр норуот ыйыстан кэбиһиэ дии санаатахтара. Эһиилигэр эмиэ ыытыахтара, онтон устунан нуорма буолан хаалыахтааҕа...
Дьэ, ол эрээри, ис иһигэр киирд ... Салгыыта (далее) »

2025 сылы Ийэ Дойдуну көмүскээччи сылынан анаатылар.
Ити, саха төрүт үгэһин халандаарын кытта, эмиэ, син түбэстэ курдук буолла. Саха билиҥҥи халандаарынан, ааспыт сылбыт Айыыһыт сыла эбит буоллаҕына, быйылгыбыт – Иэйэхсит сылынан биллэр. Онон, быйылгы сылы сахалар Иэйэхсит Хотун сылынан билинэллэр, ... Салгыыта (далее) »

[09:24, 01.12.2024] Таҥ Бүө:                                                                                                                                 Ахсынньы ый саха итэҕэлигэр ... Салгыыта (далее) »

Санааны салайар тыллар.

Киһи күн устататыгар араас түгэҥҥэ киирэн тахсар. Киһи сөбүлээбэт эбэтэр сөбүлүүр түгэнигэр анал тылы саҥаран, бэйэтин санаатын салайан туругун сөптөөх өттүгэр уларытар кыахтаах: сүрү сатаан туһанар; сүрү мээнэ сүтэрбэт; сүрү чопчу сорукка туттар.

1. Дом - киһини итэҕэл өйдөбүллэрин илдьэ сылдьарга салайар. Алгыһы, санааны түмүктээн бигэргэтэргэ этиллэр.
2. Дьээ - санаа күүһүн түмэргэ киһи бэйэтэ бэйэтин соруйар тыла. Кэпсиэх, кэпсэтиэх иннинэ туһаныллар.
3. Туску - киһиэхэ үчүгэйи баҕаран, киһи кэнниттэн этиллэр тыл. Тыл иһиллэрэ ирдэммэт, киһиэхэ тускуну туһаайыы бэйэҕэ үчүгэйи баҕарбыт тэҥэ.
4. Саҥ - киһи икки дьарыктан хайатын бастатан толорорун мунаахсыйдаҕына "Саҥ" ... Салгыыта (далее) »

Күһүн бастакы аҥаарын кэннэки тылынан көмүс күһүн диэххэ сөп. Иккис аҥаара дьыл кирбиитэ диэн.
Ахсынньы 19 күнүн диэки кыратык былыт буолар. Ону сис былыт дииллэр. Бу кэмтэн эргэ дьылы көтөҕүү туомнара саҕаланаллар.
Сылга икки улахан дьыл баар: Саҥа дьыл муус устар 21 күнүттэн саҕаланар уонна балаҕан ыйын 21 күнүгэр диэри барар. Эргэ дьыл балаҕан ыйын 21 күнүттэн саҕаланар. Эргэ дьылга киһи харыстаныахтаах.



Балаҕан ыйын 21 күнүгэр Дьыл кирбиитин туома (Тэйилгэ) диэн оҥоһуллар. Бу кэмҥэ сырдык уонна хараҥа тэҥнэһэллэр. Хараҥа баһыйан барар. Эргэ дьыл кэлэр. Бу кэмҥэ Улуу Суорун (биир өттүнэн Ынахсыт) тыына кэлэр. Бу тыын хотугу тыалга сөп түбэһэр.
Балаҕан ыйын 21 күн ... Салгыыта (далее) »

Тэрис.
Ахсынньы 21-22 күннэригэр буолар күн кыһыҥҥы туруутуттан саҕалаан күн хаамыыта уһаан барар. Сир соҕуруу полушариета күн уотугар муҥутаан эргиллиэҕэ, оттон Хотугу полушариеҕа бу кэмҥэ кыһын турар. Бу астрономическай түгэн, күн саҕахха саамай чугас сылдьар, ол, эбэтэр, алын кырыытын эрэ үрдүнэн устар кэмэ буолар.
Күн кыһыҥҥы туруута календарнай сыл уонна күн дьыллаах дьыл икки ардыгар уратыларыттан сибээстээн куруутун халбаҥныы сылдьар.



Итиннэ, биһи, саха итэҕэлигэр, Айыы үөрэҕэр барыларыттан үрдүк Үрүҥ Айыы Тойон дьонун Күн Дьөлдьүүт дьон, Айыы Намыһын удаҕаттар диэн сардаҥа дьону ахтыахтаахпыт. Ити айыылар өйдөрө-санаалара, тыллара, туттуулара алгыс буол ... Салгыыта (далее) »

Ханна да көр «Аар Айыы» диэн хоһулатыыны туһанар буоллуллар. Дьэ ити төһө сөптөөҕүн көрүөххэ.

Билигин, христианство кэлиэҕиттэн үөскээбит «Аар Айыы Тойон» диэн неологизм күүскэ тарҕана сылдьар кэмигэр олоробут.

1664 сыллаахха Амстердам куорат губернатора Николас Витзен сахалыы тылбаастаммыт «Отче наш» малыыппаны сурукка бэлиэтэммитэ.

Онно, «Айыыбыт биһиэнэ Мэҥэ таҥара үрдүгэр» диэн этииннэн «Жизнь» (Олох) каноническай сакральнай суолтатын ... Салгыыта (далее) »

: Кулун тутар.
Орто кыраадыс -22.

Хотой кэлэн уйатын хаардаан барбыта, көмнөх хаар түспүтэ. Мастар уһуктан барбыттара. Маҥнай хара ойуур турбута, онтон үнүгэс тыллан барбыта.

Кыбыыга түһэн ааһааччы кыһыл түөстээх ымыы  көстүбүтэ, саха таптыыр көтөрө чооруос от тиэйэ иһэр киһини көрсө ойуур саҕатыгар көстүбүтэ, “Ыччыы-ычча” диэн саҥарта.

Киргил мас кумалааныгар төрөөбүтэ, ону сорох сатыыр дьон көппөҕүнэн көмөн кээһэн, ол сири кэлин хаһан аптаах таас ылар куһаҕан үгэһи туһаналлар.

15 күнүгэр. Улар охсоро саҕаланар. Улар охсор сирин уота дииллэр. Онно элбэх улар мустар. Былыр улар уотун сорох сиргэ ханнык эрэ киһи бас билэрэ. Атын дьону киллэрбэт. Бултаан күн аайы улар ... Салгыыта (далее) »

1991 сыллаахха кулун тутарга Кут-Сүр кыһа тэрээһин тайылҕана буолар. Бу сыл ахсынньытыгар «Күн-дьыл уонна үгэс эргиирэ» диэн 1992 сыллааҕы  халандаары Дабыл уонна Тэрис хос кэҥэтэн оҥороллор.

Тэрис.

Араадьыйаҕа саҥа дьылы Айыыһыт сыла диэн ааттыыллар. Онуоха диэри Арассыыйа хаһыаттарын үтүктэ Дракон сыла диир этилэр. Биһиги саҥа дьылтан Айыыһыт сылга анаан икки халандаары атыылаан барабыт. Биир дьахтардаах халандаары бэйэбит оҥорторобут, онтон биир төгүрүктээх халандаары Татаринов Гавриил оҥорторор. Бу халандаар уратыта диэн күн дьыл ый аайы 12-лии бэлиэтэ суруллар.
Биһиэхэ сахаларга былыргы түүр омук кыылларынан сирдэттэр халандаар ... Салгыыта (далее) »

Докторова М.А.
М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи бэдэрээлинэй үнүбэрсиэт,АБ Хотугулуу-Илиҥҥи олохтоох омуктар тылларын уонна култуураларын үнүстүүтэ,
Дьокуускай к.

Охтон баранар мастаах, уолан бүтэр уулаах, олорон ааһар дьонноох Орто туруу бараан дойдуга олох баарын тухары, киҥкиниир киэҥ халлаан кэтит киэлитигэр – үрүҥ харалыын, сырдык хараҥалыын, итии тымныылыын, үрдүк намыһахтыын охсуһан, алтыһан кэллэҕэ. Ол да иһин,улуу олоҥхолорго «аҕыс ии-лээх – саҕалаах, айгырастаах силиктээх, атааннаах – мөҥүөннээх» диэн этиллэн эрдэҕэ. Утарыта турар күүстэр бэйэ – бэйэлэрин сайыннаран, ситэрсэн биэрэллэр. Саха таҥаратын олоҕу киэҥ куйаар ситимин кытта таҥар күүс диэн били ... Салгыыта (далее) »

Тэрис.
-Дарах, тарах (Аллыаха), нах (Аллараа Халыма) – ыт көлөнү хаҥас диэки салайыы.
-Потку (Аллайыаха), тоох (Булуҥ) – ыт көлөнү уҥа диэки салайыы.
-Тоой (Аллараа Халыма), таай (Булуҥ) – ыт көлөнү тохтотор тыл.
-Подлуо (Ааллараа Халыма) – ыт көлөнү көнөтүк барарга соруйуу.

Көлө ытын үлэтэ

Кыһыҥҥы кэмҥэ:
-Оту-маһы таһыы.
-Булду таһыы.
-Паастары кэрийии.
-Таһаҕаһы тиэйии.
-Дьону тиэйии.
Сайыҥҥы кэмҥэ:
-Тыыны күөлтэн күөлгэ соһуу.

Ахсынньы

Ыкка сыһыан сүрүн быраабылалара

1. Ыт Айыыһыта Норолуйа Айыыһытартан саамай кырдьаҕастара буолар.
2. Ы ... Салгыыта (далее) »

Иллээх буолуу алгыһа

Хомпоруун Хотой
Бэттэх көрөн
... Салгыыта (далее) »

Начальник отдела использования документов Национального архива РС(Я) Корякин П.И. Таҥ Бүө: Каждая из 12 колонок таблицы несет с собой характеристику человека, соответствующую тому или иному божеству или духу. При установлении наиболее подходящей рекомендации на текущий год, жрец смотрит колонки, подходящие году и месяцу рождения человека. Колонки указывают на такие сведения: 1) июнь – Юрюнг Айыы Тойон (человек, в основном,  опирается на сво ... Салгыыта (далее) »

Изучение культовых и ритуальных действий Учения Айыы дает возможность максимально полного выявления священного и его видов. Как пишет В.Г. Крысько, функция культа и ритуала заключается в том, что: «они регламентируют взаимоотношения людей со священным ...ритуал, «разыгрывает» тему священного, эксплицирует его, указывает операционные знаки его формирования, нахождения его признаков, опознания ...не учитывая психологического воздействия ритуала, культа в целом, и, в частности, их эстетических компонентов, нельзя понять важные мотивы участия индивидов в жизни религиозных общин».

Для понимания культово-обрядовой стороны Учения Айыы, необходимо определиться с некоторыми относящимися к ... Салгыыта (далее) »

Айыы үөрэҕин тыллара
Киһи күн устататыгар араас түгэҥҥэ киирэн тахсар. Киһи сөбүлээбэт эбэтэр сөбүлүүр түгэнигэр анал тылы саҥаран, бэйэтин санаатын салайан туругун сөптөөх өттүгэр уларытар кыахтаах: сүрү сатаан туһанар; сүрү мээнэ сүтэрбэт; сүрү чопчу сорукка туттар.

1. Дом - киһини итэҕэл өйдөбүллэрин илдьэ сылдьарга салайар. Алгыһы, санааны түмүктээн бигэргэтэргэ этиллэр.
2. Дьээ - санаа күүһүн түмэргэ киһи бэйэтэ бэйэтин соруйар тыла. Кэпсиэх, кэпсэтиэх иннинэ туһаныллар.
3. Туску - киһиэхэ үчүгэйи баҕаран, киһи кэнниттэн этиллэр тыл. Тыл иһиллэрэ ирдэммэт, киһиэхэ тускуну туһаайыы бэйэҕэ үчүгэйи баҕарбыт тэҥэ.
4. Саҥ - киһи икки дьарыктан хайатын бастатан толорорун мунаахсыйдаҕына "Саҥ" ... Салгыыта (далее) »

Тэрис: «Былыр Чомчой диэн Мэлдьэхси кинээһэ олорбут. Кини Үөлэн Кунньаас диэн уоллаах эбит. Ол уол ыһыахха кымыс иһэ олордоҕуна, Ырыа Дуйаах диэн үөр үрдүгэр кэлэн дьоҕуур бырахпыт. Киһи эмискэ туран сүүрбүт уонна биир аргынньахтыы үүммүт хатыҥҥа ытык быатыгар ыйанан өлбүт. Кини Ырыа Дуйаах доҕууругар түбэспит эбит. Кини тоҕус былыт кыргыттарыттан биирдэрэ эбит.

Үөлэн Кунньааһы эр гыммыт. Ити кэмтэн үөһээҥҥи үөрдэртэн кини саамай улахан үөр буолбут.
Оҕуурдаан ылыы диэн өйү-санааны өлөргө баайан кэбиһии. Чуолаан оннук киһи бэйэтигэр тииийинэн өлөр. Маҥнайгы оҕуурдаппыт киһинэн Үөлэн Кунньаас буолар эбит. Кунньаас ойууну сур дьаҕыллаах диэн ааттыыллар. Дьаҕыл, эмэгэттээх бууттаах аты ылар.
Манна Ырыа Дуйа ... Салгыыта (далее) »

Олунньу 12 күнүгэр тымныы оҕуһун иккис муоһа тостор. Айыы уола оҕуһу хотон эрэр.
Олунньу 24 күнүгэр айыы уола тымныы оҕуһун мооньоох төбөтүн быһар. Ол аата букатыннаахтык хотор. Ол гынан баран оҕус көҥдөй көхсө сытар уонна 44 тоҥоту, 44 хатааһыны аҕалар. Барыта 88 күн буолар.
Кулун тутарга көҥдөй көхсө сытар. Халыҥ хахтанан хомурах буолар.
Муус устарга Көҥдөй көхсө ирэн хаптайан барар. Хаар хаптайыытын этэллэр.
Ыам ыйыгар оҕус тириитэ эрэ хаалан көмүөл буолан устан Хотугу Муустаах Байҕалга тиийэр.
Бэс ыйыгар тириитэ эрэ хаалан баран Хотугу Муустаах Байҕалга уста сылдьар.
Атырдьах ыйыгар тымныы оҕуһун тириитэ Хотугу муустаах Байҕалга уста сылдьар. Хаары-мууһу сиир буолар.
Балаҕан ыйы ... Салгыыта (далее) »

  Кулун тутар сахаҕа дириҥ суолталаах ый. Аата да этэринэн, бу кэмҥэ Дьөһөгөй оҕото сыһыыга - хонууга сылдьан көҥүл төрүүр - ууһуур. Дьөһөгөй Айыы - сылгы таҥарата, саха таҥарата. Дьөһөгөй Айыы киһиэхэ күүһү, үлэлиир дьоҕуру, хаһаайын буолууну биэрэр,о.а. бэйэ бас билэр күрүөлэниитэ - хаһааланыыта, дьиэлэниитэ - уоттаныыта, үүнээйи үүннэринии, сүөһүлэнии, сылгыланыы.
   Бу ый үксэ кыһыҥҥы кэмҥэ киирэр. Ый 22 күнүгэр сырдык уонна хараҥа тэҥнэһэллэр, онтон сырдык баһыйан барар. Онон бу кэм саас саҕаламмыт күнүнэн ааҕыллар. Бу кэмҥэ киһи харыстаныахтаах эргэ дьыла бүтэр, саҥа дьыл саҕаланар, тот салгын кэлэр. Кулун тутарга бэлиэтээһин буолар. Бу бэлиэтээһин олунньу ыйга буолбут сылыйыы ... Салгыыта (далее) »

Эн ханнык бэлиэҕин?
Төрөөбүт сыл бэлиэтэ төрөөбүт ый бэлиэтин кытта алтыһан, киһи майгыта үөскүүр.
Таҥха сылынан-ыйынан эргииринэн сахалар дьыл кэмин аайы киһи майгыта уларыйар дииллэрэ. Ити уларыйыы халлаантан (күнтэн, ыйтан) сибээстээҕин чуолкай өйдүүллэрэ.

Сыл бэлиэлэрэ
Бэлиэлэр Сыллар
Таҥха 1913 1925 1937 1949 1961 1973 1985 1997
Одун 1914 1926 1938 1950 1962 1974 1986 1998
Дьөһөгөй 1915 1927 1939 1951 1963 1975 1987 1999
Айыыһыт 1916 1928 1940 1952 1964 1976 1988 2000
Иэйэхсит 1917 1929 1941 1953 1965 1977 1989 2001
Үрүҥ айыы 1918 1930 1942 1954 1966 1978 1990 2002
Сир иччитэ 1919 1931 1943 1955 1967 1979 1991 2003
Сүҥ Дьааһын 1920 1932 1944 1956 1968 1980 1992 ... Салгыыта (далее) »

Саха билиҥҥи халандаарынан, ааспыт сылбыт Одун Хаан таҥара сыла эбит буоллаҕына, быйылгыбыт – Дьөһөгөй Тойон таҥара сылынан биллэр.
Холобура, кулун тутар 21 күнүгэр – ол аата сырдык уонна хараҥа тэҥнэһэр кэмигэр, сырдык баһыйан барар кэмигэр, – саха төрөөбүт күнэ диэн улахан туом ыытыллар. Дьиҥэр бу туом Дьөһөгөй таҥараҕа ананар. Дьөһөгөй – саха норуотун төрдүн таҥарата буолар, Онон саха төрөөбүт күнүн быһыытынан ааҕыллар.

Өссө, ити күн биһиги эриэн үөнтэн үөскээбиппит туһунан алгыс ааҕыахтаахпыт. Былыр тимиринэн сэбилэммит сылгы көлөлөөх ураты дьон үөскээбитэрэ. Ити дьон тимир ууһа, моҕой ойуун буолбуттар. Кинилэр аан дойду араас өттүгэр баран күн ууһун үөскэппиттэрэ. Аан маҥ ... Салгыыта (далее) »

Саамай кылгас күннээх, саамай уһун түүннээх ыйбыт кэлэн бүтэн эрэр кэмигэр тиийэн кэллибит. Ахсынньы, баар халандаарынан ыллахха, сыл бүтэһик ыйынан буолар. Дьэ туох-ханнык ыйы олорон ааспыппыппытын уонна кыратык кэлэр сылы сырдатыахха.
Сахаларга ахсынньы, бүтэй, Айылҕа бүтүннүү утуйар кэминэн ааҕыллар. Сулустар сипсиһэр кэмнэригэр киһи билгэтэ күүһүрэр. Ол иһин былыргы сахалар, балаҕаннарыгар олорон эрэн, олоҥхону, остуоруйаны истэллэрэ, таабырыннаһаллара, чабырҕахтаһаллара, остуол оонньуута дэлэйэрэ. Манныкка киһи өйө-санаата сытыырхайар, куйаар урсунунан, халлаан хаттыгаһынан айанныыр буолар.

Ый саҥатын эргин, аам-даам туманнаах тохсунньуга диэри салҕанан барар тымныы түһэр. Ый ортотун саҕана кыратык салг ... Салгыыта (далее) »

Бу, 2022 сыл саха үгэһигэр олохсуйбут халандаара көрдөрөрүнэн, - Одун Хаан диэн таҥара сылынан ааҕыллар. Биһи билэрбитинэн, Одун диэн тыл «од» диэн монгол тылыгар эмиэ баар уонна дьылҕа, дьол диэн суолталаах.
Саха итэҕэлигэр үгэс буолбут өйдөбүл этэринэн, Олоҥхо бырамана, Эллэй Боотур үтүмэнэ, Нуучча кэмэ, Дьөһөгөй мөһүлгэтэ, Одун сыла буолла.
Отуорбут олордо, Ортону буллубут, Толору дьолоох, Ситэри ыйаахтаах, Бөҕө оҥоруулаах, Бигэ санаалаах Айар-тутар Айыы дьоно буолуоҕуҥ. Аан дойду Ортотугар буолуоҕуҥ, Күн сирин Өркөнүгэр сылдьыаҕыҥ, Тыыммыт Үрүҥ Айыы Тойон Сэргэтигэр Өртөннүн, Саха буолан Сандаарыаҕыҥ, Урааҥхай буолан Туругуруоҕуҥ!

Одун Хаан сыла – кыра мөһүлгэ 9-с сыла, ... Салгыыта (далее) »

 Тохсунньу ыйга төрөөбүттэр

Тоһуттар тымныы аанннаан, айылҕа иһийэн турдаҕына күн сирин көрбүттэр дьыл бу тыйыс кэмигэр дьүөрэлии чуумпулар, кэрэлэр. Дьоҥҥо – сэргэҕэ болҕомтолоохтор. Тохсунньу оҕолорун айыылара – аанньаллара арчылыы, араҥаччылыы сылдьаллар, туох эмэ кыһалҕа тирээтэҕинэ, тутатына көмөлөһө. Быыһыы охсоллор. Чолбон бэлиэлээхтэр туораттан көрдөххө сымнаҕас үтүө майгылаахтар эрээри, өһүллүбэт кытаанах  сүрүннээхтэр. Бэйэлэрин тустарыгар тугу да кэрэйбэттэр. Туруоруммут соруктарын, баҕа санааларын хайаан да толорон тэйэллэр. Соруктарын ситиһээт, аҕыйах кэминэн өрөгөйдөрүн үөрүүтэ сойон. Эмиэ саҥа үктэлгэ тардыһан бараллар. Тапталга бэриниилээхтэр эрээри туора киһилиин быстах оонньоһон ылыа ... Салгыыта (далее) »

Варвара КОРЯКИНА
Саха дьахтарын санаата
Орто тураан дойдубут ахсыммыт уларыйар. Күн-дьыл ааһар, араас санаа-оноо саха дьонун сүрэҕин тууйар: Аан Ийэ дойдуга баар араас аймалҕан, Сахабыт сирин дьылҕата, инники кэскилбит, сирбит-дойдубут туруга, кэлэр көлүөнэ ыччаппыт олоҕун оҥкула, дьиҥ төрүт итэҕэлбит тиллиитэ...
Олохпут оҥкулун олохтуурга, кэлэр кэскилбитин кэҥэтэргэ, айыы киһитэ ааттанарга, саха буолан сайдарга төрүт итэҕэлгэ төннүү, өбүгэ үгэһин өрө тутуу, түҥ былыргы билиилэргэ эргиллии эрэ төһүү буолар кыахтаах!

Мин саха итэҕэлин онтон-мантан кыралаан, бытаммытын булан, үөрэтэ сатаабытым ыраатта, отуттан тахса сыл буолла.
Олох очуругар-чочуругар оҕустарбат курдук, норуот быһ ... Салгыыта (далее) »

Бу, 2022 сыл саха үгэһигэр олохсуйбут халандаара көрдөрөрүнэн, - Одун Хаан диэн айыы таҥара сылынан ааҕыллар. Биһи билэрбитинэн, Одун диэн тыл «од» диэн монгол тылыгар эмиэ баар уонна дьылҕа, дьол диэн суолталаах.
Саха итэҕэлигэр үгэс буолбут өйдөбүл этэринэн, Олоҥхо бырамана, Эллэй Боотур үтүмэнэ, Нуучча кэмэ, Дьөһөгөй мөһүлгэтэ, Одун сыла буолла.

Отуорбут олордо, Ортону буллубут, Толору дьоллоох, Ситэри ыйаахтаах, Бөҕө оҥоруулаах, Бигэ санаалаах Айар-тутар Айыы дьоно буолуоҕуҥ. Аан дойду Ортотугар буолуоҕуҥ, Күн сирин Өркөнүгэр сылдьыаҕыҥ, Тыыммыт Үрүҥ Айыы Тойон Сэргэтигэр Өртөннүн, Саха буолан Сандаарыаҕыҥ, Урааҥхай буолан Туругуруоҕуҥ!

Одун Хаан сыла – кы ... Салгыыта (далее) »