Сүрүн сирэй | Бэлиэтэнии | Киирии | Сахалыы бичик (шрифт)Уруй-айхал, Гость ! | RSS
Бу сир талбата (меню)
News topics
Политика.Митинги. Пикеты. Партии [900]
Мысли. Думы.Мнения, обсуждения, реплика, предложения [263]
Суд-закон.МВД.Криминал [1282]
Право, закон [323]
Экономика и СЭР [840]
Власть Правительство Ил Тумэн [1208]
Мэрия, районы, муниципалитеты [400]
Мега пректы, планы , схемы ,программы. ВОСТО [215]
Сельское хозяйство,Продовольствие. Охота и рыбалка [557]
Энергетика, связь, строительство.транспорт, дороги [156]
Коррупция [862]
Банк Деньги Кредиты Ипотека Бизнес и торговля. Предпринимательство [294]
Социалка, пенсия, жилье [277]
ЖКХ, строительство [133]
Образование и наука. Школа. Детсад [215]
Люди. Человек. Народ. Общество [226]
АЛРОСА, Алмаз. Золото. Драгмет. [672]
Алмазы Анабара [161]
http://alanab.ykt.ru//
Земля. Недра [240]
Экология. Природа. Стихия.Огонь.Вода [380]
СМИ, Сайты, Форумы. Газеты ТВ [158]
Промышленность [43]
Нефтегаз [284]
Нац. вопрос [284]
Соцпроф, Совет МО, Общ. организации [65]
Дьикти. О невероятном [183]
Выборы [661]
Айыы үөрэҕэ [122]
Хоһооннор [5]
Ырыа-тойук [23]
Ыһыах, олоҥхо [106]
Култуура, итэҕэл, искусство [366]
История, философия [244]
Тюрки [76]
Саха [164]
литература [42]
здоровье [468]
Юмор, сатира, критика [14]
Реклама [7]
Спорт [123]
В мире [86]
Слухи [25]
Эрнст Березкин [88]
Моё дело [109]
Геннадий Федоров [11]
BingHan [4]
Main » 2025 » Бэс ыйа » 3 » Кымыс үрдүн охторуу.
Кымыс үрдүн охторуу.
17:55
Кымыс үрдүн охторуу.

Сиэллээх айах сиэтистэ,
Чороон айах чуоҕуста,
Кэриэн айах кэккэлээтэ,
Ымыйа айах ыалласта,
Матааччах айах баараласта,
Эбир хамыйах эҥээрдэстэ.
Кымыс кыынньан кырылаатын,
Ынах маҥыраатын,
Ньирэй чиилийдин,
Суорат сыта тунуйдун,
Улуу Тунах олохтоннун.
Тунах сайын туругурдун.
Толору кымыстаах чорооҥҥун көтөх,
Тэһииҥҥин тутан олор,
Көнтөскүн көрөн олор.

Кымыс үрдүн саас сир көҕөрүүтэ, Айылҕа сэргэхсийэригэр, эргийэригэр сайылыкка тахсан баран ыһыллар. Тыыннаах кымыс үрдүн охторуу – үөһээ үрдүк айыыларга тиксэргэ тэҥнээх.
Аҕыйах сылгылаах ыал чугастааҕы ыаллара дьоннорун мунньан атын аһа суох аҥардас кымыһы иһэн бүтэллэр, ол аата кулун кымыһа диэн буолар.

– Далбар чабычах диэн таҥалайдыы ойуулаах тигиллибит, талахтаах хас да курдаах, улахан, киэҥ (туос) чабычах.
– Чабычаҕы угунуохтаан олордон баран саамал кымыс үрдүн онно кутан толороллор.
– Ол иһигэр сэттэ сиринэн сиэл баайан киэргэтэн, улахан уһун уктаах хамыйаҕы уган кэбиһэллэр.
– Хас ымыйа, чороон, балхах аайы хамыйах угаллар. Кымыс арыытын баһан сиэниллиэхтээх.

Кымыс үрдэ ыһыах сылгыга ордук ананар. Саҥата суох айыылары аһатыылара да сылгыга ордук сыһыаннаах. Сылгы сүрдээх сиргэмтэх диэн буолар. Ол иһин тыаһа суох хамсыыллар, алгыс эппэттэр. Биһиги ону очуоттаан бу ыһыахтары Дьөһөгөй ыһыахтара дин ааттыыбыт.

Кымыс үрдүн оонньуута, кымыһа күнү быһа буолар:
– Кымыс аҕыйах буоллаҕына, күн ортото тарҕаһаллар.
– Кымыс элбэх буоллаҕына, түөртүүр ынахха тарҕаһаллар.

Оҕону-кыралары таһааран баран ааны хатаан кэбиһэллэр. Уот иннинэн эҥин быһа ааһыахтара диэн. Өһүө уһук баҕана аайы уйгуну-быйаҥы көрдөһөн күөх оту кыбыталлар.

– Дьиэлээх хотуттар алгааччыны сыгынньахтыыллар.
– Айах тутар киһи бэргэһэтин кэтэ сылдьар, бэргэһэтин кэннигэр от кыбытар, онуоха бэргэһэтин иһигэр уган баран оту сыһыах курдук кыбыта сылдьар.
– Эр дьон түһүлгэҕэ эргиччи олороллор.
– Онтон оҕолор эргиччи олороллор.
– Онтон дьахталлар күрүөлүү олороллор.
– Итилэрэ күн диэки өттүнэн аһаҕас буолар.

Эбэтэр, нэһилиэк-нэһилиэк түһүлгэ-түһүлгэ дьонун тус-туһунан олордоллор.
– Дьахталлар туһунан бөлөх буолан төгүрүччү хаҥас диэки олороллор, эр дьон уҥа диэки туһунан олороллор оҕолор ортолоругар туспа бөлөх буолан олороллор (дьахталлары кытта бэрт кыра, ийэтиттэн сатаан арахсыбат оҕолор олорсоллор).
– Ол бөлөхтөр киһи киирэр айахтаах сэтир иһигэр олороллор.
– Онно дьону олордооччу дьаһалта диэн баар буолуохтаах.

Дьон төгүччү олорбуттарыгар ортотугар аас тэллэҕи тэлгээн баран астарын ол үрдүгэр уураллар.

Бастаан күн тахсар өттүттэн саҕалыыллар:
– Сиэллээх айах,
– Кэриэн айах.
– Чороон айах.
– Тойон айах.
– Ымыйа айах.
– Бырадаак.
– Бэлкэй.
– Симиир.
– Сири иһит.
– Матаарчах.
– Уһаа айах.
– Сатыы айах.
– Үс атахтаах уолан киһи уруйа диэн чороону үөһэ уураллар.
– Чорохой айах.
– Балхах.
– Мааччах.
– Көҕүөр.
– Бэккэй.
– Бырадаак.
– Баҕаччах.
– Сиэллээх айах.
– Кэриэн ымыйа.
– Саар ыаҕас.
– Уйаа хамыйах.
– Харалаах тэллэх.

Билигин ыһыахха кымыс иһэллэр. Онон араас иһиттэр кымыс иһиттэр оҥоһуллаллар. Биһиги ааҕарбытынан кымыс иһитэ тоҕус көрүҥнээх: сиэлээх айах, кириэн айах, ымыйа айан, чорохой айах, кыра чороон айах, далбар чабычах, матаарчах, бырадаак, балхах. Ол гынан баран үксүн кыра чороону эрэ оҥороллор. Бырадаак, балхах диэни олох да оҥорботтор. Биһиги сыыйа кымыс тоҕус иһитэ баар буоларын ирдиэхтээхпит. Иһиттэр үс көрүҥҥэ арахсаллар: чорооннор, кымыс кутар иһиттэр, бакааллар. Чорооннорго манныктар киирэллэр: сиэллээх айах, кэриэн айах, ымыйа, чорохой, кыра чороон. Билигин кэриэн иһити булар ыарахан. Чорохой айахтар уонна кыра чороонор ордук көстөллөр. Кымыһы кутар иһиттэргэ киирэллэр: далбар чабычах уонна матаарчах. Балары син булуохха сөп. Оҥорор дьон эрэ аҕыйахтар. Бакааллара киирэллэр: бырадаак уонна балхах. Билигин биирэ туттуллар ыстакаан баар буолан ону туһаналлар. Инникитин мас бакааллары оҥорууга улахан болҕомтолорун ууруохтаахтар.

Кымыс үрдүн иһэргэ:
– Ким да айдаарбат, хамсаабат, уу чуумпу.
– Бу түгэҥҥэ биир эр киһи (сиппит киһи) эбэтэр кырдьаҕас көмүстээх дьабаканы эҕэтэйдии кэтэн баран матаардаах кымыһы икки илиитинэн ылар.
– Кымыстаах матаарын көтөхпүтүнэн 3-4 мүнүүтэ устатыгар бастаан уот диэки хайыһан турар.
– Онтон дьиэ аанын диэки сайыҥҥы күн тахсыытын туһунан хайыһан турар.
– Онтон күн күнүскү ынах буолуутун туһунан турар.
– Үс төгүл эргийэр күнү батыһа.
– Онтон күн орто туһунан турар.
– Онтон бастыҥ өһүө баһынан тохтоон турар.
– Онтон дьэ, куолутунан үстүүтэ эргийэ-эргийэ өһүө баһын аайы тохтоон айах тутан иһэр.
– Онтон күн түөртүүр ынах туһунан тохтуур.
– Бу бастаан айах туппут өһүө бастарын чороонун тутан баран биир эмэ мүнүүтэҕэ хайаан да бэрт кыратык тохтоон ааһар.
– Онтон күн киирэр туһунан турар.
– Онтон хаҥас орон чанчыгын туһунан тутар.
– Дьэ, ол курдук биирдэ эргийэн баран икки илиитин иһинэн кэҕис гыннаран кымыс кутар.
– Онтон эмиэ били тохтообутун курдук тохтотолоон, үкчү мааҕыҥҥытын курдук эргийэн баран эмиэ уотугар кымыс кутар.
– Ол курдук үстэ эргийэр, үс төгүл уокка кымыс кутар.
– Бу тохтууругар көнө соҕустук тутан турар кымыстаах матаарын.

Бии (кымыс тутар киһи) тугу да саҥарбат, алҕаабат. Бу киһи айах тутуутугар сыыһа сиргэ туттаҕына: «Ити диэки тут» – диэн кыратык саҥаран ыйан биэрэллэр.

Мас кыбытан, дьиэ аанын сэгэтэллэр, холумтаҥҥа биир сиргэ чох тардаллар.
Бу үс төгүл эргийэн айыылары аһатан баран, айах туппут киһи аҥаар атаҕар сөһүргэстээн олорон кымыс үрдүн үстэ үрэн иччилэргэ туһаайар, чороонун илиитин иһинэн үс төгүл кэҕис гыннаран били тардыллыбыт чоххо кымыһыттан кутар. Кыра соҕустук биир тыынынан кымыһыттан иһэр. Бу иһэн баран кымыһын иһитин холбуу ууран кэбиһэр.

Дьэ, онтон аас тэллэххэ турар. Бии ыаҕастаах кыллаах иһиттэртэн кымыһы түҥэтэллэр.
– Кыра чорооннорго, айахтарга, маттаардарга, балхахтарга кута-кута олорор дьоҥҥо тарҕатан аһатан бараллар.
– Кыра иһит буоллаҕына, биир киһи иһэр. Улахан иһит буоллаҕына, элбэх киһи кэритэр.
– Саамай бастаан хаҥас диэки маанылыыллар хотуҥҥа, уҥа диэки маанылыыллар тойоҥҥо.
– Дьэ, кымыстарын үөрэн-көтөн олорон кэпсэтэ-кэпсэтэ иһэллэр.
– Кымыс тутааччы (уоту аһатан баран) сүһүргэстээн олорон чороонноох кымыһын уҥа илиитигэр тутан дьиэлээх оҕонньорго илиитигэр туттарар.
– Маны ылан баран оҕонньор кымыһыттан уҥа илиитин иһинэн күнү батыһа биэрэр – эмээхсининиин кэриһэн иһэллэр.
– Арыытын ньуосканан сииллэр.
– Уонна бэйэлэрин истиҥ кэргэннэригэр биэрэн иһэллэр.
– Туора киһиэхэ иһэрпэттэр. Ол дьол-соргу хааллараары диэн.
– Киһи кымыһы испитин кэннэ ол иһити толорон баран, илин кырыытыгар олорор киниттэн балыс киһиэхэ биэрэн иһэллэр.
– Ол курдук саастарынан аахсан олорбут дьон бары иһэллэр.
– Кэриһии хайа киһиэхэ тиийэн (кымыс) баранар да, онно арыы кутан, кымыс кутан биэрэллэр.
– Бу киһини (кымыс бүппүт киһитин) бэлиэтииллэр. Ол киһиттэн саҕалаан биэрэллэр.
– Биир бөлөххө 2-3 чороонноох кымыһы аҕалан биэрэллэр.
– Чороон күнү батыһа илииттэн илиигэ бара турар.
– Баччахтарга кымыһы толору куталлар.
– Бастаан бары тэҥҥэ кымыс иһэллэр, онтон ким баҕарар кымыс иһэр.
– Кымыһы дьиэлээхтэр ким барыта иһэр бары чороонноох эбэтэр айахтаах буолаллар. Ол эрээри ким даҕаны иһитин түгэҕэр тиийэ испэт, кыратын кымыстан хааларар, ону сири иһиттэн толорон биэрэллэр.
– Түҥэтээччилэр ити аас тэллэҕи күн өттүнэн быһа ааспакка түҥэтэллэр. Биир сиэллээх айаҕы кэритэллэр. Онно биир киһи омурдан истэҕин аайы кымыһын, арыытын эбэн иһэллэр уонна аныгыс киһиэхэ: «Ас үрдэ» – диэн кэритэн иһэллэр.

Уткин К.Д. салалтатынан Ньурба ыһыаҕар 1992 сыллаахха кымыһы иһии сиэрэ-силигэ оҥоруллубута. Ити кэнниттэн кымыһы иһии туспа көрүҥ быһыытынан туһаныллар. Билигин биһиги санаабытыгар кымыһы иһии икки көрүҥнээх буолуон сөп. Сүүһү кыайбат киһилээх ыһыахха киһи бары иһиттээх буоларын уонна бастакы кымыһы биир тэҥҥэ үс төгүл үөһэ уунан баран иһэрин хааччыйыахха наада. Манна кымыс түҥэтэр кыргыттар күөх отунан эбэтэр хатыҥ лабаатынан суһуох оҥостоллор. Иккис көрүҥ маннык. Киһи элбэх буоллаҕына, анал бочуоттаах дьоҥҥо кымыс көтөхтөрүллэр. Эмиэ хас биирдиилэрэ иһиттээх буолаллар. Эр дьон уҥа диэки, дьахталлар хаҥас диэки буолаллар. Эмиэ бастакы кымыстарын үс төгүл үөһэ уунан баран иһэллэр. Онон кымыс иһиитэ бүтэр. Кымыһы түҥэтэр кыргыттар күөх отунан эбэтэр хатыҥ лабаатыннан суһуохтаах буолаллар. Аны кымыстаах иһит туһунан. Бастаан сылгы тириитигэр эбэтэр харалаах аас тэллэххэ туруохтаах. Алгыс иннинэ хаппаҕа аһыллар. Оччоҕо ити кымыс алгыстаах кымыс дэнэр.

Бу кымыс үрдүн охторууга араас оонньуу баар:
– Сырсыы.
– Буур.
– Кылыйсыы.
– Быа ойуута.
– Куобах.
– Атах тэпсиитэ.

Тэрис суруйууларыттан таҥан оҥордо Бүөтүр Кэрээкин, Таҥ Бүө.
Category: Айыы үөрэҕэ | Views: 195 | Added by: uhhan1
Total comments: 0
Only registered users can add comments.
[ Registration | Login ]
Сонуннар күннэринэн
«  Бэс ыйа 2025  »
Бн Оп Сэ Чп Бт Сб Бс
      1
2345678
9101112131415
16171819202122
23242526272829
30
Көрдөө (поиск)
Атын сирдэр
Ааҕыылар
Баар бары (online): 1
Ыалдьыттар (гостей): 1
Кыттааччылар (пользователей): 0
Copyright Uhhan © 2025