Сүрүн сирэй | Бэлиэтэнии | Киирии | Сахалыы бичик (шрифт)Уруй-айхал, Гость ! | RSS
Бу сир талбата (меню)
News topics
Политика.Митинги. Пикеты. Партии [900]
Мысли. Думы.Мнения, обсуждения, реплика, предложения [263]
Суд-закон.МВД.Криминал [1282]
Право, закон [323]
Экономика и СЭР [840]
Власть Правительство Ил Тумэн [1208]
Мэрия, районы, муниципалитеты [400]
Мега пректы, планы , схемы ,программы. ВОСТО [215]
Сельское хозяйство,Продовольствие. Охота и рыбалка [557]
Энергетика, связь, строительство.транспорт, дороги [156]
Коррупция [862]
Банк Деньги Кредиты Ипотека Бизнес и торговля. Предпринимательство [294]
Социалка, пенсия, жилье [277]
ЖКХ, строительство [133]
Образование и наука. Школа. Детсад [215]
Люди. Человек. Народ. Общество [226]
АЛРОСА, Алмаз. Золото. Драгмет. [672]
Алмазы Анабара [161]
http://alanab.ykt.ru//
Земля. Недра [240]
Экология. Природа. Стихия.Огонь.Вода [380]
СМИ, Сайты, Форумы. Газеты ТВ [158]
Промышленность [43]
Нефтегаз [284]
Нац. вопрос [284]
Соцпроф, Совет МО, Общ. организации [65]
Дьикти. О невероятном [183]
Выборы [661]
Айыы үөрэҕэ [122]
Хоһооннор [5]
Ырыа-тойук [23]
Ыһыах, олоҥхо [106]
Култуура, итэҕэл, искусство [366]
История, философия [244]
Тюрки [76]
Саха [164]
литература [42]
здоровье [468]
Юмор, сатира, критика [14]
Реклама [7]
Спорт [123]
В мире [86]
Слухи [25]
Эрнст Березкин [88]
Моё дело [109]
Геннадий Федоров [11]
BingHan [4]
Main » 2025 » Бэс ыйа » 3 » «Ыһыах туомнарыттан»
«Ыһыах туомнарыттан»
07:23
                                                                                                                            «Ыһыах туомнарыттан»                                                                                           

Учуонайдар архыып матырыйаалларыгар олоҕуран сабаҕалааһыннарынан, ыһыах Орто Аасыйа куйаардарыгар үөскээбит диэн бигэргэтэллэр. Ыһыах туһунан өссө Плес диэн голландскай чинчийээччи Сибииринэн Кытайга айаннатан иһэн 17 үйэҕэ ахтан турар. Онно кини сахалар ыһыахтарын улаханнык ытыгылаан ыыталлар, элбэх уот оттоннор, ыһыах устуна уматаллар диэн этэн турар. Кини да кэннэ баһаам элбэх киэҥ араҥаҕа биллэр чинчийээччи ыһыахпытын ырыппыта, олору биһи манна бириэмэбит аҕыйаҕынан сибээстээн ахтымыаҕыҥ.

Саха өрөспүүбүлүкэтин архыыбытыгар баар Ярославскай мусуойун уонна Иван Дмитриевич Ногоруодап личнай пуондаларыгар уонна Саха уобалаһын бырабылыанньатын пуондатыгар ыһыах былыргытын сэгэтэр матырыйааллар бааллар. Саха Сирин билимин академиятын архыыбыгар баар Саввин-Сэһэн Боло, Ксенофонтап, Ойуунускай пуондаларынан эмиэ элбэх ыһыах туһунан матырыйааллар сыталлар. Ону барытын Л.А. Афанасьев –Тэрис сааһылаан наардаан биэрэн биир систиэмэҕэ аҕалбыта этэ. Олортон быһа тардан сэһэргээтэххэ маннык.

Биллэрин курдук, сахаларга ыһыах диэн, итэҕэл туомнарыттан саамай улаханнара буолар. Ыһыах – Улуу Тунах кэмигэр ыытыллар, Айыыларга аналлаах туом. Ыһыах уйгуну тардарга, быйаҥы олохсутарга, төрүөҕү элбэтэргэ аналлаах, саҥа дьылы, сайыны көрсүү, айылҕалыын алтыһыы,  айыыларга сүгүрүйэн уйгуну тардыы ытык кэмэ буолар.

Ойуунускай ыһыаҕы сайын кэлиитин, сүөһү уонна төрдү-төбөнү төрүттээччи ийэ-удаҕан бырааһынньыгынан сыаналыыр эбит. Кини этэринэн, Айыыһыт уонна Иэйэхсит сиэрин-туомун билбэт ойуун үтүө-сырдык айыыларга кыайан тахсыбат уонна кинилэргэ кыайан таппат. Ол иһин, бу ойуун, ыһыахтары кыайан ыыппат диир.

Кини этэринэн: ««Ыһыах» бырааһынньыга ийэ үйэтин, удаҕан үйэтин бырааһынньыга. Удаҕан – ойууннааҕар аҕа. ...Ийэ үйэттэн эрэлиигийэ толору быһыылаах этэ: улахан ыһыах, кыра ыһыах, айыыһыт атаарыыта диэннэр. Саха норуота бу бириэмэҕэ үлтү сынньыллан үүрүллэ илик буолан – былыргы төрүт дойдутун, төрүт норуоттарын эрэлиигийэтин умна илик эбит»  диэбит.

Кини ыһыах туһунан саманнык эппит: «Общий смысл и значение этого обряда понять иначе как моление восходящему солнцу, в лице которого должны были чествовать, несомненно, Юрюнг Айыы (белого создателя), как главного виновника произрастания травы и зелени, молочного изобилия, размножения скота и людей. Древние якуты были солнцепоклонниками. У якутов мы находим религиозную идеологию древнего пастушеского быта, так сказать, в чистом виде. Такая идеология, конечно, не могла бы родиться среди таежных дебрей холодной Якутии».

Ыһыахха оҥоһуллар туомнар тустарынан этэр буоллахха, маннык.

Ыһыах ыһыытын туомнарын билигин улаханнык тутуспаттар да диэтэхпинэ сыыспатым буолуо. Ыһыах туомнарын туһунан 90-с сыллар иннилэриттэн, архыып докумуоннарыгар олоҕуран, «Кут-Сүр» кыһа дьарыктанан кэлтэ, билигин, «Айыы итэҕэлэ» тэрилтэ сүрүннүүр буолла. Онтон ылан көрдөххө, ыһыах диэн, сылынан уонна мөһүлгэнэн, ол аата, 12 уонна 60 cылынан барҕаны оҥоруу кэмэ буолар. Ыһыаҕы аан маҥнай Эллэй Боотур ыспыт дэниллэр.

Ыһыахтар кыра мөһүлгэ сылынан ыытыллаллар. Онон ааттара мөһүлгэ сылын аатыгар сөп түбэһэллэр: 1) Үрүҥ Айыы Тойон ыһыаҕа; 2) Аан Алахчын ыһыаҕа; 3) Аан Дьааһын ыһыаҕа; 4) Улуу Суорун ыһыаҕа; 5) Хотой Айыы ыһыаҕа; 6) Байанай ыһыаҕа; 7) Билгэ Хаан ыһыаҕа; 8) Таҥха Хаан ыһыаҕа; 9) Одун Хаан ыһыаҕа; 10) Дьөһөгөй ыһыаҕа; 11) Айыыһыт ыһыаҕа; 12) Иэйэхсит ыһыаҕа.

Ыһыах көрүҥнэрэ: туҥуй (кыра) ыһыах, эбир (орто) ыһыах, дэлэй (улахан) ыһыах уонна улуу ыһыах.

Туҥуй ыһыах. Бөлөх, уруу, тэрилтэ ыһыаҕа. Ыам ыйын 22-с күнүттэн бэс ыйын 12-с күнүгэр диэри ыытыллар.

Эбир ыһыах. Дэриэбинэ, улахан тэрилтэ ыһыаҕа. Бэс ыйын 12-с күнүттэн 21-с күнүгэр диэри ыытыллар.

Дэлэй ыһыах. Улуус таһымынан бэс ыйын 21-с күнүттэн от ыйын 12-с күнүгэр диэри оҥоһуллар.

Улуу ыһыах. Саха норуотун бүттүүнүн түмэр ыһыах. Аныгы кэмҥэ 1990 сылтан Дьөһөгөй ыһыаҕыттан саҕаламмыт Дьокуускай ыһыаҕа.

Ыһыах алгыһа сыл аайы уларыйан иһэр.

Бэс ыйын 21-с күнүгэр, Дьыл Оройо диэн, улахан алгыс этиллэр. Атын күннэргэ ыытыллар ыһыахтарга кылгас алгыс этиллэр.

Дьэргэстэй ыһыаҕа – манна ыһыах сайын ортотун саҕана тэриллэр. Биэ үүтэ, ынах үүтэ мунньуллубутун кэннэ. Дьон сололоохторугар. От үлэтин иннинэ. Иэйэхсит ийэ биэрбит быйаҥын хомуйарга өйү-санааны чэбдигирдэр, күүһү-уоҕу мунньунар көр диэн буолар.

Сэдэмньи ыһыах (Додор кулуба ыһыаҕын аата, атыыр уонна биэ буолан оонньооһуннаах буолара үһү).

Дэҥ оҕуска ыһыах оҥоһуллар:

-Биир уол арыалдьыт буолар.
-Ойуун алгыыр.
-Суораты оҕус үрдүгэр ыһаллар.
-Сынаҕанан түөрэх быраҕаллар.

Өссө ньалбараҥ ыһыах диэн хотугу сахалар ыһыахтарын ахтабыт. Ыһыах элбэх аналлаах буолар. Олортон биирдэрэ дьон-сэргэ туругун көннөрүү.  Ньалбараҥ ыһыахха дьылыгырас көнө уҥуохтаах уолаттар күөх оту охсо-охсо, алгыс ырыатын ыллыы-ыллыы, оту үҥүүлэрин төбөтүнэн тарҕатан, күөх хонуу устунан тэлгэтэллэр.

Аны туран, ыһыах диэн ас нөҥүө Айыылар үтүө санааларын ыларга аналлаах туом.

Ыһыах алгыһа кымыска үтүө күүһү түһэрэр. Бу күүс киһи, сүөһү, айылҕа кэскилин оҥорор тосхоллонуохтаах. Ыһыах кэмигэр дьон алгыстаах кымыһы иһэн үтүө сэниэни ылаллар.

Манна этиэм этэ, ыһыах түһүлгэтэ – ытык сир буолар, онно турар баҕах – ыһыах сүрүн сэргэтэ дэнэр. Баҕах Айыы Суолун көрдөрөр. Айыылартан кэлбит сүр бу сэргэнэн киирэн сиргэ иҥэр уонна ыһыахтыыр сири барытын алгыһынан иитэр. Салгыы ити таһынааҕы сиргэ-уокка тарҕанар. Алгысчыт баҕаҕы өйүн-санаатын күүһүнэн оҥоруон сөп диэн толкуйдууллар эбит билиҥҥи төрүт итэҕэли ылынааччы дьон.

Ыһыаҕы өссө сааскы кэмҥэ ыыталлар эбит. Кытарах ыһыах диэн аһа-үөлэ аҕыйах сааскы ыһыаҕы ааттыыллар эбит.

Бэс ыйыгар сахалар айыылар аҕаларыгар Үрүҥ¬ Айыы Тойоҥҥо хайыһаллар диэбиттэр. Бэс ыйа барыта Улуу Тунахха киирэр. Ыам ыйын 22 күнүттэн бэс ыйын 11 күнүгэр тиийэ бастакы тунах буолар. Саҕаланыытыгар «Кулун кымыһа» диэн кыра ыһыах буолуон сөп. Бэс ыйын 12 күнүттэн бэс ыйын 21 күнүгэр диэри иккис тунах буолар, бэс ыйын 22 күнүттэн от ыйын 12 күнүгэр диэри үһүс тунах буолар. Улуу Тунах диэн үүт ас элбиир кэмин этэллэр. Бэс ыйыгар бастакы тунах кэмигэр ытык сирдэргэ сылдьан салама ыйаныллар. Туҥуй ыһыахтар ыытыллаллар. Онтон иккис тунах кэмиттэн эбир (орто) ыһыахтар ыытыллаллар. Сайын саамай үгэнэ буолар. Дөлүһүөн сибэккитэ тыллар. Баҕа батаһа үүнэр. Ынаҕы ол кэмтэн былыр түөртэ ыыр буолаллар. Ый бүтүүтүгэр мас сыырар (ол аата сиэмэтэ көтөр). Бэс ыйын 22 күнүттэн от ыйын 11 күнүгэр диэри улахан ыһыахтар ыытылаллар. Былыргыттан бэс ыйын таптал кэмэ диэн ааттыыллар.

Дьахталлар алгыс этиэхтэрин кытта сөп. Ол гынан баран дьахтар алгыс этэрин сөбүлээбэт дьон бааллар. «Кут-сүр» кыһа дьахтар ыһыахха алыс этэрин утарбат.

Бэнэдиэнньик күҥҥэ хайаан да ыһыах буолбат. Ол күн абааһы чугаһыыр, сэргэҥниир күнэ диэн буолар.

Аны туран, ыһыахха киириэх иннинэ дьон хайдах бэлэмнэниэхтээҕин ылан көрүөх.

Былыргыттан сайын кэлиитэ, ыраас киһи алгыһы иҥэринэрэ күүһүрэр диэн санааттан ыһыах иннинэ өбүгэлэрбит дьиэлэрин, тэлгэһэлэрин ыраастаан, бэйэлэрэ ыраастанан сайыны көрсөллөр эбит.

Ыһыах күрүөтэ – саламалаах чэчир, илин өттө аһаҕас – айыылартан уйгуну күөйэн ылар аналлаах үөтүүлээх күрүө. Аһаҕаһынан дьон киириэ суохтаах, ол иһин икки киһини туруораллар. Чэчир кылгас буолуон, дьон иннигэр да кэннигэр да анньыллыан сөп.

Ыһыах биир киэргэтиитэ чэчир буолар. Былыр чэчир ыһыах дьонон киллэрэргэ анаан оҥоһуллара. Ыһыах алыгыһа, аһааһына, оонньуута барыта чэчир иһигэр буолара. Аныгы кэмэ тойон түһүлгэ чэчирдээх буолуохтаах. Тойон түһүлгэ диэн ыһыах алгыһа ыытыллар сирэ. Чэчир илин өттө аһаҕас, чэчир иһигэр уот оттор сир, баҕах, сэргэлэр, сэлэ киирэллэр. Билигин үөксүгэр хатыҥ маһы анньаллар. Хатыҥа аҕыйах сиргэ тиит маһы эмиэ киллэриэххэ сөп. Аныгы кэмҥэ айылҕаны харыстааһын биир сүрүн тускул буолла. Ол иһин киһи сототун саҕа үрдүктээх тоһоҕо мастары аннаьан баран саламаны тиирии муода буолла. Биһиги маннык тэриниини эмиэ ылынабыт.

Түһүлгэ билигин икки өйдөбүллээх. Бииринэн кымыс уурарга аналаах оҥоһуу; иккиһэ, ыһыахха дьон мустар сирэ. Биһиги билигин түһүлгэ диэн кымыс уурарга аналаах тутууну ааттыыбыт. Ыһыах биир сүрүн тэрииирэ түһүлгэ буолар. Билигин сэбиэскэй үгэһи батыһан түһүлгэни түрүбүүнэни маарынныырдык оҥороллор. Былыргыта түһүлгэ суолтата биир эрэ этэ: кымыстаах иһити ууруу. Билигин ити суолтаны төннөрүөххэ наада. Дьон көрөрүн мэһэйдээбэтин туһугар түһүлгэни уҥа диэки оҥоруоҥҥа сөп. Итини илин диэки хайыһан туран уҥатын быһаарыллар. Аны кымыһы бөтүөҥҥэ кутан аҕалаллар. Итинник иһиттэри түөһүлгэ анныгар сылгы тириитигэр ууруохха сөп. Ол таһыгар ыһах иһиэттэрэ ойоҕосторунан ууруллар. Түһүлгэни былыргылыы киэргэтэн оҥорор уонна салама тардар наада. Бастаан илин диэки уот буолар, онтон баҕах анньыллар, үсүһүнэн түһүлгэ буолар.

Сэргэни тыыннаһын диэн оҥоһуллуохтаах. Киһи биилин саҕа үрдүккэ быа баайыллар. Быаҕа сэргэ үс өттүнэн күөх от сүүмэҕэ кыбытыллар, окко кымыс кутуллар.

Сэргэттэн илин диэки үс хаамыы тэйиччи уот олоҕо оҥоһуллар (суолга оҥорботтор). Тэрээһинигэр испиискэ, үрүҥ сиэл, алаадьы, арыы, кымыс, дэйбиир ууруллаллар.

Сэргэ ытыгын тэриирэ:

- 9 суоллаах чороонноох.
- 3 суолталаах матаарчах.
- Сиэлинэн хатыллыбыт салама.
- Быанан хатыллыбыт икки кулгаахтаах сэлэ.
- Салаалаах кутуруктаах хамыйах.
- Кыллах ыаҕас.
- Кылаах саар ыаҕас.
- Үс тоҕус хатыҥ сэтир.
- 3 кэрдиистээх сэргэ.
- Эриэн кыһыл сукуна кыбытыылаах сулардаах көнтөс.
- Кыракый биир чуораан.

Симиир диэн тэриир алараа өттө дэлбиһэх иктээх гына, үөһээ өттө синньигэс кыараҕас гына оҥороллор. Ол аата симиир көҕүөр диэн буолар.

- Онно биэ үүтүн кутан баран биир үүтүн саҕа буус уутун буһаран куталлар.
- Хойуу диэн ааттаах былырыыҥҥы кымыстан үөскээн халбыт иэдьигэйи куталлар  уонна сылгы илин атаҕын суон иҥиирин - бэстээх иҥиир диэни - куталлар.
- Ити курдук холбооттоон баран симиир үөһээ айаҕар күөмэй диэн ааттаах ойуулаах-оһуордаах мастарын киэптии угаллар уонна уһаайах диэн ааттаах, эмиэ киэргэллээх оҥоһуулаах, аллараа кымыһы буккуйар өттө кыра чөҥкөйү умса туппут курдук салбахтаах маһы ол күөмэй устун уган үөһэ тарда-тарда аллара баттыалаан буккуйаллар. Ол аата кымыс хамсатар диэн.
- Кымыс икки хонугунан көөнньөн аһыйар.
- Тимир, алтан иһиттэргэ олох куппататтар.

Кымыска угаллар:

- Дьиикэй кимиэл.
- Дөлөһүөн хатыыта.
- Сир кулгааҕа (тэллэй).
- Сылгы бэстээҕэ.
- Абааһы ситимэ.
- Хатыҥ чүмэчитэ.
- Хойуулаах биэ эмиийэ.
- Сылгы хаҥарайын хоруончахата.

Кымыстааччылар ыһыах буолуон биир хонук иннинэ кымыстарын үрдүттэн иһэллэр.

Ыһыаҕы бэйэтин ыытарга хайдах оҥоһулларыттан сүрүн өрүттэрин аҕыннахха манныгы этиххэ баҕарыллар.

Алгысчыт туому сир иччилэрин аһатыытынан саҕалыыр: чугас чэчирдэргэ кымыс кутуу; хааман иһэн хонууга кымыһы ыһыы; сэргэҕэ үс сүүмэх окко кымыс кутуу, төрдүгэр түөрт алаадьыны уруу, диэн. Бу кэмҥэ ыһыах дьонун дэйбииринэн, чуораанынан ыраастааһыны оҥоһуллар.

Уоту уматыыга алгысчыт (дьоҥҥо көхсүнэн сөһүргэстээн олорон) бастаан олоҕун үчүгэй түгэнин саныыр; онтон уоту уматар; уот сэттэ аатын, сир иччилэрин барыларын ааттаан уоту аһатар; алгыс этэр.

Манна айыыларга тахсыы диэн баар буолуохтаах – алгысчыт ыһыах Айыытыгар дабайан тахсыыта, Айыы алгыһын ылан түһүүтэ. Дабайыы уот илин өттүгэр баран оҥоһуллар. Алгысчыты хаҥас өттүнэн аҕыс кыыс, уҥа өттүнэн тоҕус уол – битииһиттэр батыһаллар.

Төптөрү уоту хаҥас өттүнэн эргийэн уот арҕаа өттүгэр кэлэллэр.

Алгысчыт кымыстаах чорону ылан кымыһын күн диэки биирдэ ыһан кэбиһэр; онтон икки ытыһын дьон диэки туһаайан айыылартан ылбыт алгыһын дьоҥҥо тиэрдэр.

Дабайыы диэн тугуй?

Дабайыы диэн Айыы халлааныгар санаатын күүһүнэн дьүһүйэн көрөн тахсыыны ааттыыллар. Дабайыыта суох ыһыах эмиэ баар. Былыр улахан дабатыылаах ыһыах диэн 40 хонук устата ыытыллара үһү, ону 1000-тан тахса сүөһүлээх баайдар ыыталлар эбит.

Тэрис этэринэн, Ытык дабатыыта сахаҕа биир сүрүн туом эбит: «Бэйэтин тутулунан ыһыахтан да уустуга. Ыраахтааҕы былааһа бу туому кыайбатаҕа. Матырыйаал көрдөрөрүнэн, оннооҕор Бэстэрикиэп Баай (Нам) ытык дабаттарара. Онтукатын кистээн оҥоттороро. Өрөбөлүүсүйэ кэмигэр диэри биир саамай элбэхтик оҥоһуллар туом этэ. Онооҕор таҥара дьиэтэ ытык дабаттылар диэн дьону буруйдаабат этэ.

Онтон билигин олох умнуллубут туомҥа киллэрэбит. Билигин да маны сөргүтэр олус ыарахан буолуо. Ол гынан баран  өрөспүүбүлүкэҕэ сылга биирдэ бу туому көрдөрүүгэ анаан оҥорор үгэстэниэххэ наада. Ону ол оҥоһуллубут улууһугар сүөһу кутун сыһыарыы курдук өйдөнүөхтээх.  Ол аата ытык дабатыы былыргы биир үлэтэ – сүөһунү иитэргэ киһи кутун сыһыарыыта тиллиэхтээх. Оччого ытык дабатыытыгар наадыйыы үөскүөҕэ. Сыл аайы ханна эрэ ытык дабатыыны суолталыыр буолуохтара».

Битииһит оҕолор тустарынан сырдаттахха элбэҕи кэпсиэххэ сөбө көстөр.

Битииһиттэр Айыы алгыһын хомуйан аҕалан сиргэ түһэрэллэр. 11-12 саастаах аньыыта-харата суох оҕолор болуохтаахтар. Ахсааннара муҥуутаан аҕыс кыыс уонна тоҕус уол, кырата үс кыыс, үс уол. Кыргыттар - кыталыктар, уолаттар – туруйалар, маҥан таҥастаахтар.

Оҕолор алгысчыкка кынат курдуктар, Үрдүкү Айыылар үүт-тэһэ көрүүлэриттэн хаххаланан тахсар. Кинилэр илиилэригэр хатыҥ лабаалаахтар, алгысчыт эппитин хатылыыллар.

Битииһиттэр төннөллөрүгэр хаһытыы-хаһытыы түһэллэр: һат-һат, маа, мээ, оҕо ытыа, уйгу-быйаҥ кэллэ игин диэн саҥарыахтаахтар. Ол аата баайы-дуолу, төрүөҕү түһэрэллэр.

Алгыс түһэриини солбуйохха сөп: иһэгэй ыһан, кымыс ыһан, мээчик быраҕан уо. д. а.

Битииһит оҕолору алгысчыт хайдах талан ылар эбитий?

ЯНЦ архыыбын докумуоннарыттан көрдөххө, оҕолору муһан баран маннык диир эбит: Оноолооҕу кытта орооспутуҥ буолаарай? Тарбахтааҕы кытта таптаспытыҥ буолаарай? Уостааҕы кытта уураспытыҥ буолаарай? Аньыылаах тылы эппитиҥ буолаарай? Киһини-сүөһүнү өлөрбүтүҥ буолаарай? Ону оҕолор «суох» дииллэр.

Билиҥҥи ыһыах сиэрэ маннык:

-Киэргэнэн таҥныы.
-Үөрэ-көтө сылдьыы.
-Ыһыах бастакы туомугар баар буолуу.
-Кымыска тииһинии.
-Ыһыах биир ооньуутугар кыттыы.
-Оһуокайга киирии.
-Тото аһааһын.

Ыһыахха салама ыйыыллар. Ити суолтата тугу туоһулуурун көрүөххэ.

Тоҕус быластаах эриэн ситиинэн чэчирдэри үс сиринэн тардан баайаллар. Ситиини араас дьүһүннээх кыра тэрэпиискэнэн, кус кынатынан уонна кыра торбос өрүөтүнэн, томторугунан симииллэр.

Салама төрүкү духуобунай тыл. Салама көннөрү олоххо туһаныллыбат, туомҥа туһаныллар. Бу мал ордук ыһыахха суолтаны ылар. Халлааннар ахсааннарыгар сөп түбэһэр чэчирдэри анньаллар. Чэчирдэри саламанан холбууллар. Салама суолтата Айыы күүһүн тардан ылыы. Уратыта диэн абааһыларга аналлаах салама баара биллибэт. Уопсайынан, аньыылаах-харалаах киһи, ойуунумсуйар игн киһи ыһыаҕы ыытарын утараллара.

Ол курдук, Ойуунускай убайбыт удаҕаттар ойууннардааҕар кырдьаҕастарын туһунан суруйар, кини этэринэн, Айыыһыт уонна Иэйэхсит сиэрин-туомун билбэт ойуун үтүө-сырдык айыыларга кыайан тахсыбат уонна кинилэргэ кыайан таппат. Ол иһин, бу ойуун, ыһыахтары кыайан ыыппат диир. Ыһыаҕы, Ойуунускай сайын кэлиитин, сүөһү уонна төрдү-төбөнү төрүттээччи ийэ-удаҕан бырааһынньыгынан сыаналыыр.

Билигин ыһыахха анаан саламаны оҥотторууну сөбүлүүллэр. Салама ыһыаҕы киэргэтэр. Онно ситиитин таҥас быа гыммахха кылынан өрүүллэн оҥоһуллубут ситии гыныахха сөп. Араас өҥнөөх таҥас, туос ат, ыныах, томторук, ыаҕас, үрүҥ сиэл, кэрэ сиэл, көтөр куорсуна, кыната, таҥас кырадаһына, атыыр-биэ-кулун туостары кыбытыллар.

Ыһыах төрдүн билигин маннык ааҕабыт: Үрүҥ Айыы Тойон – Дьөһөгөй – Эллэй Боотур. Үрүҥ Айыы Тойон сахаҕа барыны бары айбыт айыы. Саха итэҕэлэ киниттэн саҕаланар. Онтон ыһыах айыы итэҕэлин саамай улахан туома. Бу туомтан саҕалаан ыйдааҕы тумнар үөскүүллэр. Атын туомнар эмиэ киниттэн үөскүүлэр. Дьөһөгөй – Үрүҥ Айыы Тойон уола, көмөлөһөөччүтэ. Кини сылгы айыытын быһыытынан биллэр. Онтон ыһыах сылгыны кытта сибээстээх бырааһынньык. Сылгы саха норуотугар ураты суолталаах. Саха бэйэтин даҕаны сылгынан ааҕар. Дьөһөгөй биир өттүнэн хаһаайыстыбаны тэрийинии айыыта буолар. Эллэй Боотур сирдээҕи бастакы ыһыаҕы тэрийээччи. Ол туһунан мэлдьи этиллэр.

Ыһыах суолтата айыылар аартыктарын арыйан саха норуотун санаатын биир сорукка түмүү буолар. Сыл аайы ыһыах уларыйа турар. Ол аайы норуот этэ-сиинэ чөл буоларыгар биир санаа этиллэр. Ити улуу ыһыахха этиллэр, дэлэй ыһыахтарга этиллэр, эбир ыһыахтарга этиллэр, туҥуй ыһыахтарга этиллэр. Ити курдук норуокка барытыгар тиийэр.

Саха норуота элбэх дьалхааннаах, ыарахан кэмнэри ааһан кэлтэ. Төрүт итэҕэлин сүрүн өрүттэрин, ол иһигэр ыһыах туомнарын, хайдах харыстаан сүтэрбэккэ илдьэ кэлтэ буолуой?

Саха итэҕэлин сүрүн туомнарын хара маҥнайгыттан уларытан, куһаҕан, сатанинскай туомнар курдук көрдөрө сатааһын баара, билигин да баар. Холобура, Таҥха, Улуу Суорун туомнарын, ытык дабатыыны абааһы туомун күрдүк көрдөрөллөрө.

Онтон ыһыах сырдык аналын кыайбатахтара. Ыһыаҕы ураты оннук охсуһуу барбыта да биллибэт. Манна улахан сабыдыалынан 1824 сыллаахха суруллубут “Саха абыычайдара” буолаллар. Ити докумуон биһи архыыппытыгар харалла сытар. Онно илии баттаабыттара: Бороҕон улууһун кулубата Иван Мигалкин, Хаҥалас улууһун кулубата Савва Кириллин уонна Маалдьаҕар уулууһун кулубата Николай Рыкунов.

Манна ыһыаҕы, айыы аатын Үрүҥ Айыыны, сир иччитин Күн Күбэй Хотуну, Иэйэхсити, Байанайы обычнай бырааба сокуонугар үрдүкү былаастар киллэрэн кэбиспиттэрэ. Ол иһин, улаханнык утарбат буолтара.

Ити кэннэ, ыһыаҕы сыылынай поляктар, соҕуруу-арҕаа учуонайдара, бэйэбит да дьоммут үөрэппиттэрэ. Ол иһин, күн бүгүнүгэр диэри тыыннаах.

Иэйэхситтэрим, Үрдээн үүнэн тахсар Үрүҥ маҥан күнүм
Үрүҥ Айыы Тойон буолан Орто туруу баран дойду Оҥоһуллан үөскүүр күнүгэр
Үүнэр от-мас төлкөтө диэн, Үөскүүр сүөһү үйэтин туһа диэн
Уҥа өттүгэр Тоҕус субан туруйа курдук Уолан уол доҕуһуолланан,
Хаҥас өттүгэр Сэттэ тыһы кыталык курдук Кыыс сэнньэлгэлэнэн түһэн
«Бу орто туруу баран Дьалкыһыйар уулаах, Күөгэйэр күөх от үктэллээх,
Көр дьаҕыл дойду Тэлээгэлии эргичийэн, Көлүөһэлии күөрчэхтэнэн Төгүрүйэн,
Түһүрүйэн үөскээбит Түһүмэллэх түһүү маҥан дойду
Төлкөтө барахсан Үйэттэн үйэҕэ үрэллибэтин!»-
-Диэн Төлкөлөөн өрө көппүтэ.
Тоҥ Суорун алгыһа.

Кыайыы ыҺыахтара.

Кыайыы ыҺыахтара хас район кэриэтэ ыытыллыбыттара. Дьон сэрии бүппүтүн бэлиэтээн, бэйэтин төрүт сиэрин-туомун туһанан ыытара ордук буолуо эбит диэн былаастар быһаарбыттар. Урукку да өттүгэр, ыһыах ыытыытын бырабыытылыстыба таһымынан тэрийэн ыыталлар этэ.

Холобура, гражданскай сэрии бүппүтүгэр анаан ыһыах ыытыытын, ат сүүрдүүтүн хас эмэ оройуннарга ыыппыттара.

Ыһыаҕы тэрийиэх иннинэ памятка курдук план уонна талыллыбыт комиссия үлэлиирэ.

Бу ыһыахтар биир тииптээхтик ыытыллаллара. Билиҥҥи улахан ыһыахтар тэрийиилэрин сүрүн өттүтэ кыайыы ыһыахтарыттан силистээҕэбиллэр. Бу ыһыахтартан саҕалаан үчүгэй маассабай хабааннаах быраабылалаах бырааһынньыктар ыытыллан киирэнбартара.

Дьэ хайдах оҥороллор эбитий ыһыаҕы колхуостарга?

Хатыҥ сэдири киһи киирбэт гына ыһыах трибунатын илин өттүнэн төгүрүччү анньан арка оҥороллоро. Онон дьон ааһыахтаахтара. Трибунаны толору саламанан киэргэтэллэрэ, илин өттүгэр 9 сэргэни суоран араас ойууну түһэрэн туруору саайаллара, төбөлөрүгэр ат бастарын, чороон оҥорон араас былыргы ойуулары оһуордуулара.

Ити кэннэ былыргы туттуллар сэптэр үҥүү батас туруору туруоруллаллара, онтон сулус, сиэрпэ анньыллара.

Хатыҥ сэдир ис өттүнэн эриэн ситиинэн уонна сиэлинэн таҥаһынан симэммит ситим-салама тардыллара, ити курдук 9 сэргэ барыта эриэн ситим уонна үчүгэй өҥнөөх таҥас сибэккиинэн киэргэтиллэрэ. Ити курдук ыһыах ыһар түһүлгэ толору киэргэтиллэрэ.

Трибунаҕа сэдир түһүлгэ ис өттүгэр араас лозыннары, Сталин мэтириэтин саайаллара, уонна колхозка үлэни 1941 сылтан ыла көрдөрөр стиэндэ уонна стенгазета ыйанара, доскаларга араас дойду салайааччыларын, ударниктар, стахаанабыстар мэтириэттэрин ыйыыллара. Трибунаҕа араас былыргы ойуулары кыһыл хара кыраасканан ойуулуулара.

Күнүс 1 чааска сэдир түһүлгэ иһигэр кэлбит дьону бары олордон баран ыһыаҕы аһарга нассовет солбуйааччыта тыл этэрэ, онтон Советскай Союз гимна ылланара, кылгас дакылаат буолара.

Дакылаат буолаатын ыһыаҕы практическай чааһыгар киирэллэрэ. Аҥаарыма кырдьаҕас сэдир ыһыах алгыһа диэн алгыһынан алгыыра, кинини арыаллаан 8 уол – 9 кыыс киирэн толору кымыһынан кутуллубут чороону өрө тутан туран т. Сталины уруйдууллара айхаллыыллара уонна, ыһыах ырыата диэн ырыаны толороллоро.

Кинилэр бүтээттэрин 8 уол – 9 кыыс кымыһы түҥэтэллэрэ, кымыс иһиитигэр киһи бары чуумпуран олороро. Ол кэмҥэ колхозтаахтартан кырдьаҕастара «сайын кэлиитэ» диэн ырыаны уонна былыргы Омоҕой саҕана ыһыах түһүлгэтигэр ыламмыт айыыһыт алгыһа диэн ырыаны ыллыыра.

Бу кэннэ үҥкүү, тустуу, эр дьон сырсыылара, ойуу, атах оонньуулара ыытыллаллара, онтон ас аһыылара. Онно эти үчэһэлээн тарҕатыы барара.

Тустуулара эр дьоҥҥо туспа, дьахтар өттүгэр туспа анал приистээх ыытыллара.

Ат сүүрдүүтүгэр харчы уксуутун боболлоро.

Ыһыаҕы ыытыыга Саха омук үҥкүүтэ «Оһуохай» ыытыллара, итиннэ эһээкэйи этиигэ ис хоһоонун уонна тас форматынан көрөн дьону наҕараадалыыллара.

Маны таһынан сахалыы үҥкүүлэр оонньуулар быыстарыгар нуччалыы үҥкүүнү эмиэ ыыталлара.

Хамыыһыйалар ыһыах итэҕэстэрин ыйалларыгар ордук былыргы быһыылаах соннор, бэргэһэлэр, курдар суохтарын этэллэр эбит.

Араас источниктартан таҥан оҥордо Бүөтүр Кэрээкин, Таҥ Бүө.
Category: Айыы үөрэҕэ | Views: 178 | Added by: uhhan1
Total comments: 0
Only registered users can add comments.
[ Registration | Login ]
Сонуннар күннэринэн
«  Бэс ыйа 2025  »
Бн Оп Сэ Чп Бт Сб Бс
      1
2345678
9101112131415
16171819202122
23242526272829
30
Көрдөө (поиск)
Атын сирдэр
Ааҕыылар
Баар бары (online): 4
Ыалдьыттар (гостей): 4
Кыттааччылар (пользователей): 0
Copyright Uhhan © 2025