Номох уонна олох Алексей ТОМТОСОВ интервьютун салгыыта. Штыров кэннигэр ким турарый? - 13 Января 2015

Алексей ТОМТОСОВ интервьютун түмүгэ. Ректор Михайлова, постпред Стручков, кэргэн, оҕо-уруу

Понедельник, 12 Января 2015 17:51

- Республика билиҥҥи туругун туһунан туох санаалааххын?

- Туох эмэ буолла да, биһиги “стабильнай” туруктаахпыт диэн түөспүтүн мөтөтөбүт дии... “Стабильность” диэн икки өрүттээх мэтээл. Түһүүтэ-тахсыыта суох, биир кэм хамсаабат турук – улугуруу. Ордук производство кэхтэр. Республика салалтата оччоттон-баччаҕа диэри наар умнаһыттыыр эрэ дьарыктаах. Федеральнай киинтэн баччаны булан-талан аҕаллыбыт диэн отчуот... Егор Борисов ити чааһыгар уһулуччу лоббист. Онтон ити аҕалбыт харчыны эргитии, элбээтиннэрии чааһыгар үлэ соччо кыайтарбат. Бэлэм харчы тыырыытынан дьарыктаммакка, харчыны бэйэбит сатаан өлөрөр үөрүйэхтэниэхтээхпит, өлөрбүт харчыбытын эргитэн, саҥа производство аһан, толкуйдаан үлэлэтиэхтээхпит. Сотору умналыыр илиигэ харчы түһэрэ аччаан барыаҕа. Оччоҕо хайдах буолабыт?.. Ыччаты саҥа, аныгы олоххо дьүөрэлэһэр гына үөрэтиэххэ, иитиэххэ наада. Онно ХИФУ төһүү күүс буолуох этэ.

- Түгэн тосхойбучча: Евгения МИХАЙЛОВА аны саас ректордыыр болдьоҕо бүтэр. Ол эрээри аныгыс болдьоххо син биир ананан бүтэ сылдьар дииллэр.

- Оннук буолуо...

***

- Алексей Александрович, эйигин урут “саха” диэн тылы кыккыраччы утарар диэн кэпсииллэрэ.

- Мин солуута суох “сахафикацияны” утарбытым. Хайдах эрэ 90-с сылларга “саха эрэ буоллун, саха эрэ буолуохтаах” диэн кэлтэгэй политика барбыта. Тэрилтэ “саха” диэн эбиликтэннэ да, нолуокка искуственнайдык чэпчэтии көрүллэр этэ. Ол онтон сылтаан, дойду үрдүнэн сыана күн-түүн үрдүү турдаҕына, Саха сирэ эрэ ойуччу баран, Россияттан ордон туох баар тарифтары: сөмөлүөт билиэтиттэн ОДьКХ өҥөтүн сыанатыгар тиийэ, уматыкка сыана буоллун – барыта искусственнайдык тутуллан турбута. Ол түмүгэр элбэх тэрилтэ эстибитэ. Тэрилтэ салайааччылара сыананы үрдэттэхтэринэ дуоһунастарыттан уһуллаллара... Төһө эмэ уопуттаах, өр сылларга үлэлээбит производственнай салайааччылары “саха эрэ буоллун” диэн уопута суох каадырдарынан солбуйуу барара. Дьиҥинэн, кыахтаах каадыры бэлэмнииргэ, үөрэтэргэ элбэх сыл баранар. Ойон туран баран суверенитет биллэрээт да, биир күн каадыры уларытыы сыыһа. Ол түмүгэр туох буолбутун көрдүбүт дии... “Якутнефтепродукт” салайааччытынын өр сыл үлэлээбит, улахан уопуттаах Василий Гомзякову ууратан баран Константин Федоровы аныы сатаабыттара. Ону утарбытым. Гомзяков оччолорго дойду премьеринэн олорор Черномырдины кытары бииргэ үрэммит эрэ буолан дуоһунаһыгар хаалбыта. “Якутгазпромтан” Болонову араастаан уста сатаан баран, Игорь Корневы (буор аргыһыт киһи этэ) аҕалбыттара. Корнев олох иһиэ суох буолан тылын биэрбитэ да... (сапсыйар)

***

- Сахапостпредын Алексей Стручкову Москваҕа төһө ылыналлар?

- Ылыналлар. Ол гынан баран, постпредтартан (билиҥҥээҥҥэ диэри!) саамай ытыктанар киһи - Иннокентий Гаврильевич Игнатьев. Дьэ, бэйэтин сатаан көрдөрөр, дьоһуннаах, ылыннарыылаах тыллаах, араас дьону кытары кэпсэтэр таһымнаах постпред этэ.

- Уопсайынан, сахалары анараа хайдах ылыналларый?

- Араас дьон араастык. Үөрэхтээх, киэҥ билиилээх, култууралаах киһи ханна баҕарар киһи дэттэрэр. Билигин ырыынак сыһыана буолан, табаар сирэйэ – киһи тас көстүүтэ. Таҥаскынан-сапкынан, тутта-хапта сылдьаргынан көрсөллөр диэн өс хоһооно баар. Ол иһин ити чааһыгар эмиэ улахан болҕомто ууруллар.

- Ыраахтан көрдөххө көстөр дииллэринии, Саха сирэ атын регионнарга холоотоххо олоҕун-дьаһаҕын таһыма хайдаҕый?

- Партия киин кэмитиэтигэр, РФ национальностарын дьыалатын миниистирин солбуйааччытынан үлэлиир кэммэр, норуоттар икки ардыларынааҕы сыһыан департаменын хонтуруоллуур этим. Онно сылдьан Сойуус, РСФСР республикаларын барытын кэрийбитим. Билигин да сибээспин сүтэрбэппин. Саха сирэ олоҕун таһымынан атыттартан хаалсыбат, сорохтортон ордук...

- Туваттан?

- ...Бурятияттан, Калмыкияттан... Биллэн турар, татаардарга, башкирдарга, чуваштарга биһиги баөыйтарабыт. Уопсайынан рейтинг таһаарарга, олох-дьаһах таһымын эрэ буолбакка, үөрэх, производство, медицинэ, суол-иис, инфраструктура, дьон өйө-санаата – барыта учуоттаныахтаах. Сорох өттүгэр биһиги инники иһэбит, ханна эрэ быдан кэнникибит.

- Холобур?

- Холобур, татаардар судаарыстыбаннай менеджменнэрэ аһара күүстээх. Каадыр политиката утумнаахтык, ситимнээхтик ыытыллар. Москва татаардара бэйэлэрэ туспа хаһыат таһаараллар. Казаньнар ол хаһыакка туох сурулларын улаханнык кэтээн көрөллөр, суолталыыллар. Биһиги курдук бииртэн биир киһиэхэ төлөппүөннүү-төлөппүөннүү тугу эрэ этэ сатаабаккын. Хаһыакка кэпсэтии таһаараллар.

- Татаардары наар кыһалҕата суох республика курдук кэпсээн ымсыырдаллар. Оннук айылаах үүт-турааннар дуо?

- Бэйи, таатардар бэйэлэрин истэригэр кыһалҕалара элбэх. Арҕааҥҥы, илиҥҥи татаардар диэн атааннаһыылара кытары баар. Былааска да, бизнескэ да күрэстэһиилэрэ улахан... Татарстан бастакы президенэ М.Шаймиев тыа хаһаайыстыбатын салаатыттан тахсыбыт киһи. Кини 1969-1983 сс. Татарскай АССР мелиорациятын уонна уутун хаһаайыстыбатын миниистиринэн үлэлээбитэ. Президент буолан баран, сир нүөлсүтүүтүгэр улахан болҕомтону ууран, үлэ бөҕөтүн ыытан, суруйан, үүнүүлэрэ 2-3 төгүл улааппыта. Биһиги бастакы президеммит эмиэ тыа хаһаайыстыбатын салаатыттан тахсыбыт киһи. Ол гынан баран, Шаймиев курдук тыатын хаһаайыстыбатын таһаарбатаҕа. Хата, төттөрүтүн сопхуостар ыһыллыбыттара эрэ өйгө хаалан хаалбыт. Николаев сүүсчэкэ кинигэ суруйбутуттан биирэ да ветеринарияҕа сыһыаннаах суох (күлэр).

- Саха сириттэн төрүттээх дьону түмэр “Якутский дом” диэн общественнай тэрилтэлээх этиҥ. Биир дойдулаахтары түмэр киһи баар дуо?

- Биһиги татаардар курдук түмсүүбүт суох. Мин Саха сиригэр барарбар “Якутский дом” тэрилтэбин Андрей Федотовка туттаран барбытым. Онтум... дьону түмүөхтээҕэр ыһыталаан кэбиспит этэ. Түмүгэр бөрүкүтэ суох дьыалаҕа эриллэн, хата, улахан айдаан таһаарбыта. Онон “Якутский дом” киһи хараҕар быраҕыллар гына үлэлээбэт.

- Төһө элбэх саха Москваҕа баарый?

- Саха сириттэн төрүттээх, үлэлии сылдьыбыт, Москваҕа үөрэнэр ыччаты (регистрациятын учуоттаабакка) аахтахха барыта 10-ча тыһыынча киһи баара буолуо. Оттон сайынын ааһар, сынньанар, командировкаланар дьону эптэххэ 30-чча тыһыынча киһи кэлэн барар быһыылаах.

- Сахапостпредство итиннэ үлэлиэхтээҕэ эбитэ буолуо дуо?

- Общественнай тэрилтэ нөҥүө үлэлиэн сөп буоллаҕа эбээт.

***

- Мантан барбыт дьон республикаҕа тугунан эмэ көмөлөһөллөр дуо?

- Барыларын аатыттан кыайан этэр кыаҕым суох. Онтон бэйэм уопупуттан эттэхпинэ, киһи баҕарбытын, кыһаллыбытын да үрдүнэн, республика салалтатын өттүттэн халы-мааргы сыһыан баар курдук. Холобур, бу кыһыҥҥыттан саҕалаан ыам үүтү переработкалааһын боппуруоһугар үлэлэһэ сатаабытым.

- “Ыам үүт” да?

- Ити боппуруос ылбычча күөрэйбэтэҕэ. Европаҕа саамай уһун үйэлээх омук ахсааныгар финнэр киирэ сылдьаллар. Оттон 50-60-с сылларга кинилэр саамай кылгас үйэлээх этилэр. Ону интэриэһиргээн, бу тоҕо маннык буолбутуй диэн хасыһан билбитим, финнэр чөл олоҕу күүскэ пропагандалаабыттарын таһынан кинилэр ыам үүтү иһэр буолбуттар. Биир финн сылга 300 л тиийэ үүтү иһэр эбит. Оттон Саха сирэ билиҥҥи туругунан саамай элбэх сүөһүлээх регион ахсааныгар киирсэр. Уһук Илиҥҥэ республика сүөһүтүн ахсаанынан бастакы миэстэни ылар. Ол аата суолун-ииһин, харайыытын, оҥоруутун таптахха биһиги да үүтүнэн эргинэр кыахтаах буоллахпыт. Саатар бэйэбит иһэн үйэбитин уһатыах этибит буоллаҕа. Бу билигин бачча элбэх ынахтаах олорон тастан киирбит бороһуок үүтү тутта олоробут диэн этэллэр ди?

- Оннук. Дьиҥнээх үүт амтанын куораттар умнубуттара ыраатта.

- Республика салалататыгар этии киллэрбитим, инновационнай бырайыактарынан дьарыктанар тэрилтэни булан тиксиһиннэрбитим да... бу эппиэт кэлбит: “Гражданин ТОМТОСОВ А.А. туруорбут боппуруоһун хонтуруолтан устарга...” – диэн.

- “Гражданин”?

- Үгэс курдук сууттанар, буруйданар киһини “гражданин” диэн ыҥыраллар... Бу курдук сыһыан...

- Баҕар, инновационнай тэрилтэҕин саарбахтаабыттара буолуо...

- Онно туох саарбахтааһына баар буолуой... Мин анаан-минээн ити тэрилтэ тугунан дьарыктанарын үөрэтэн, бэйэлэрин кытары көрсөммүн, мунньахтарыгар сылдьан, чахчы таһымнаахтарын билэн эрэ баран сибээстии сатаатаҕым. Бастаан, мунньахтарыгар сылдьан иһиттэхпинэ “биир идиэйэбит аан дойдуга бастакы миэстэлээх” диэн эппиттригэр чөрбөс гына түстүм. Онтон этэллэр “тииһи маҥхатыы” диэн. Мин бастаан эмиэ эн курдук күллүм. Онтон толкуйдаан көрбүппэр, тас дьүһүн капиталистическай дойдуларга бастакы миэстэҕэ турар. Тас дьүһүн – бизнес, ырыынак усулуобуйатыгар визитнэй карточка. Ол иһигэр - маҥан тиис сүрдээх улахан проблемалаах боппуруос эбит. Бу тэрилтэ ону быһаарбыт, хайдах түргэнник, алдьаппакка эрэ тииһи маҥхатыахха сөбүн.

Кэпсээнтэн кэпсээн: целлюлознай фабрика ууну туттарын хайдах икки бүк аҕыйатыахха сөбүн быһаарарга сыал туруорбуттар. Экспертэрэ интерент ситимигэр 300-тэр, бары аан дойдуга тарҕанан олороллор. Үлэ барыта интернет сибээһинэн барар. Бу экспертэр уу туттарын 70 бырыһыан аччатар идиэйэни биэрэллэр. Бэрт судургутук ону быһаарбыттар – бородууксуйа оҥоһуллан тахсыар диэри хас да түһүмэҕинэн барар, ону үс гыммыт бииригэр диэри аччатан биэрбиттэр. Түмүгэр уу экономията тахсыбыт – айылҕаҕа хоромньу үс бүк аччаабыт.

Мин бу тэрилтэ специалиһын кытары көрсөн кэпсэтэн баран дьокуускайдары кытары сибээстээбитим, ситэ өйдөөбөккө “гражданин” диэн этэ сырыттахтара ити...

***

- Мээрдээбит киһи хараҕынан көрдөххүнэ, Дьокуускай куорат төһө уларыйбытый?

- Уларыйбыт.

- Биричиинэтэ?

- Итиннэ икки фактор сабыдыаллаабыта: 1992 сыллаахха Суверенитет биллэриллибитин кэннэ, Михаил Николаев уонна Борис Ельцин Федеративнай дуогабар түһэрсибиттэрэ. Онно хостоммут алмаас 20 бырыһыана республика туһатыгар хаалыахтаах диэн илии охсуспуттара. Ол ханаалынан 4,5 млрд чугаһыыр харчы республикаҕа киирбитэ. Россияҕа тутуу тэрилтэлэрэ моҥкурууттуу турдахтарына, биһиэхэ тутуу бырыһыана түһүөхтээҕэр өрө барбыта.

***

- Саха салайааччыларын характеристикалаа эрэ.

- Гаврил Чиряев системнэй салайааччы этэ, ыйааһыннаах ытыктанар этэ. Юрий Прокопьев элбэхтик ааҕара, билэрэ-көрөр. Михаил Николаев депутаттарын кытары биир тылы булбатаҕа тэмтэриппитэ дэнэр даҕаны, дьиҥинэн, кини Ельцини кытары ураты сыһыанын сиэри таһынан туһаммытыгар сытар. Ельцин туораатын кытары кинини эмиэ туораппыттара: "Фаворит ельцинской вольницы был подвергнут публичной порке".

- Эр киһини дьахтар оҥорор. Кэргэттэрин да билэттиириҥ буолуо...

- Прокопьев кэргэнэ Вера Лаврентьевна (атын араспаанньалаах этэ) олус чиэһинэй, интеллигентнэй, сэмэй дьахтар этэ. Чиряев кэргэнэ Зинаида Чиряева эмиэ симик, ээр-сэмээр сылдьар майгылаах дьахтар буолара. Николаев Дора Никитичната аһара сэмэй, муударай дьахтар.

- Урукку тойоттор нуучча дьахталларын кэргэн ылаллара. Карьераларыгар көмөлөһөр этэ да ол?

- Урут Саха сиригэр соҕурууттан элбэх баҕайы нуучча кыргыттара эдэр специалист быһыытынан ананан кэлитэлээбиттэрэ. Ол кыргыттар үксүлэрэ саха уолаттарыгар кэргэн тахсан манна олохсуйбуттара. Элбэх салайааччы буолбут дьон ол кыргыттары кэргэн ыллаттаабыттара, анаан-минээн соҕурууттан аҕалтаабатахтара.

- Оттон эн?

- ?!

- Нуучча кэргэннээх диэччилэр эбээт...

- Дьэ, кимнээҕэр саха. Хачыкааттан төрүттээх. Любовь Федоровна диэн, аҕата – Федор Петрович Никифоров аатырбыт Манньыаттаах уолун чугас аймаҕа диэн кэпсииллэрэ.

- Икки уоллаах диэбиттэрэ, ханна баалларый?

- Биирдэрэ Дьокуускайга, иккиһэ Москваҕа. Атын-атын консалтинговай хампаанньаларга үлэлииллэр.

- Алексей Александрович, Москваҕа хас сылтан олороҕун?

- 1989 сылтан. Онтон төннө сылдьан баран кэнники 1996 сылтан олохсуйан олоробун, Дьокуускайга кэлэ-бара сылдьабын.

- Билигин ХИФУ тас сибээскэ проректораҕын?

- Оннук.

- Төрөппүттэриҥ төрдүлэрэ ханнааҕы этилэрий?

- Таатталар, аҕам Кириэс Халдьаайы, ийэм Чымнаайы. Аҕам репрессийэлэммит киһи уҥуоҕар “хаарыан киһини сиэтилэр” диэн тыл этээччи буолан, онтон сиэттэрэн дьиэ кэргэнин илдьэ Уус Майаҕа көһөргө күһэллибитэ. Онно бириискэлэргэ үлэлээбитэ. Бииргэ төрөөбүттэр ахсыа этибит. Мин Ааллаах Үүҥҥэ төрөөбүтүм. Оскуоланы Уус Майаҕа бүтэрбитим.

- Алексей Александрович, бу биографияҕын көрдөххө, карьераҕын сыныйдахха, хайдах эрэ барыта табыллан тахса турбут курдук... Хааҥҥар “эбиликтээххин” дуу, эбэтэр уорганнары кытары сибээстээх этиҥ дуу (күлэбин).

- Мин – американиспын, международникпын. (А.А. научнай үлэтин брошюратын ылан көрдөрөр, ким салайбытын, рецензия суруйбутун ыйар, билиҥҥи улахан тойон аҕатын аата А.Фурсенко кытары ахтыллар). Английскайы армияҕа сылдьан үөрэппитим. Радиоперехватка сулууспалаабытым.

- Алексей Александрович, сэргэх кэпсээниҥ иһин махтал уонна бу ааҥнаан кэлбит кризиһи хайдах туоруохха сөбүй диэн ыйытыыга кылгастык сүбэҥ.

- Тулуур. Боростуой норуот урут да сүтэрэрэ суох этэ, билигин да сүтэрэрэ суох – үп-харчы чааһыгар. Кризис – саҥа тыыны, сүүрээни уһугуннарар кэрдиис кэм. Ону тулуйуохха эрэ наада. Барыта этэҥҥэ буолуоҕа.

***

Туйаара НУТЧИНА,

Аартык.ру

Томтосов неофициальный глава " московского улуса". Всегда был и остается оптимистом и интеллигентом. Нам бы по-умному использовать все его контакты во благо республики. Многого бы еще добились, хотя бы по чиновникам в федеральной власти.

премудрая 12.01.2015 20:46

нет пророков в своем отечестве.и как всегда у нас повсюду (начиная с маленьких городов до самой москвы)характер ное "горе от ума".главное, во всем прав!

КПСС 12.01.2015 22:28

Материал поучительный, Алексей Александровичу респект!

мадамесвеером 13.01.2015 08:59

всех на место поставил по заслугам. да одно удручает - скоро напишут в истории россии - ссср напала на германию. свфу не зря носит имя славного аммосова.

хохол 13.01.2015 11:10

раньше таких кадров как Томтосов тщательно готовили, отбирали подбирали. В настоящее время кумовство...Ким истигэс, толоругас ньылаҥнас инники сылдьар...

Источник: aartyk.ru

Алексей ТОМТОСОВ интервьютун түмүгэ. Ректор Михайлова, постпред Стручков, кэргэн, оҕо-уруу

Комментарии