Бу сир талбата (меню)
News topics
Политика.Митинги. Пикеты. Партии [900]
Мысли. Думы.Мнения, обсуждения, реплика, предложения [261]
Суд-закон.МВД.Криминал [1279]
Право, закон [323]
Экономика и СЭР [839]
Власть Правительство Ил Тумэн [1207]
Мэрия, районы, муниципалитеты [398]
Мега пректы, планы , схемы ,программы. ВОСТО [215]
Сельское хозяйство,Продовольствие. Охота и рыбалка [553]
Энергетика, связь, строительство.транспорт, дороги [154]
Коррупция [862]
Банк Деньги Кредиты Ипотека Бизнес и торговля. Предпринимательство [291]
Социалка, пенсия, жилье [276]
ЖКХ, строительство [132]
Образование и наука. Школа. Детсад [215]
Люди. Человек. Народ. Общество [221]
АЛРОСА, Алмаз. Золото. Драгмет. [669]
Алмазы Анабара [161]
http://alanab.ykt.ru//
Земля. Недра [240]
Экология. Природа. Стихия.Огонь.Вода [375]
СМИ, Сайты, Форумы. Газеты ТВ [154]
Промышленность [43]
Нефтегаз [284]
Нац. вопрос [284]
Соцпроф, Совет МО, Общ. организации [65]
Дьикти. О невероятном [183]
Выборы [661]
Айыы үөрэҕэ [92]
Хоһооннор [5]
Ырыа-тойук [22]
Ыһыах, олоҥхо [102]
Култуура, итэҕэл, искусство [365]
История, философия [237]
Тюрки [76]
Саха [152]
литература [41]
здоровье [463]
Юмор, сатира, критика [14]
Реклама [7]
Спорт [121]
В мире [86]
Слухи [25]
Эрнст Березкин [88]
Моё дело [109]
Геннадий Федоров [11]
BingHan [4]
Main » 2020 » Балаҕан ыйа » 9 » Уһук Илиҥҥэ олохтоох сахалар..
Уһук Илиҥҥэ олохтоох сахалар..
15:57
Уһук Илиҥҥэ олохтоох сахалар...
Кыым.ру

Киэҥник ырытан, иҥэн-тоҥон хаһыспакка, официальнай сыыппаралары эридьиэстээбэккэ эрэ, Уһук Илин диэки сахалар суолларын хайан бара сылдьыбыт дьонтон ыйыталастыбыт. “Амыр, Приморье, Хабаровскай диэки уруккуттан олохтоох, билиҥҥэ диэри сахалыы кэпсэтэ-саҥара олорор дьон бааллар дуо?” – диэн.

Хамсык, кэлии-барыы кэмчитийбит кэмэ буолан, төлөпүөнүнэн кэпсэтэргэ бу дьоммут төһө эмэ элбэҕи кэпсиэхтээхтэрэ кэпсэммэккэ хаалбыта өйдөнөр. Чэ, онон, туох баарынан...

Иван Шамаев, уопсастыбанньык, ахсаан билимин дуоктара:

– Мин бастаан 1998 с. сааһыгар гуманитарнай көмөнү илдьиһэн Хабаровскай кыраай Аимыгар барса сылдьыбытым. Ол сайыныгар былыргы саха дьоно сылдьар аартыктарынан: Аим, Нелькан, Айаан (Хабаровскай кыраай Аяно-Майскай оройуона) – бара сылдьыбытым. Анаан көрө-истэ, сахалары көрдүү. Онно көрбүппэр олоҕуран, “Аимҥа 300-чэкэ саха баар эбит” диэн өйдөбүллээхпин. Биллэн турар, эбэҥки булкаастаахтар. Сахалыы олус бэркэ кэпсэтэллэр, саҥараллар этэ. Нелькаҥҥа аҕыйах “сахабын” дэнэр дьон баар эбит буоллаҕына (онно, сүрүннээн, эбэҥкилэр), Айааҥҥа бэйэтигэр саха да, сахалыы саҥа да суоҕун тэҥэ этэ. Нелькан таһыгар баар Джигда диэн кыракый бөһүөлэккэ саҥа учууталынан ананан кэлбит кыргыттары кытта, төһө да “эбэҥкилэрбит” дэммиттэрин иһин, сахалыы аһара бэркэ кэпсэтэн турардааҕым. Бука, Аим эҥин диэкиттэн төрүттээх оҕолор буолуо.

Ол сылдьыбытым ыраатта, 20-ттэн тахса сыл буолла. Билигин онно сахалыы саҥарар дьон букатын аҕыйаатаҕа буолуо.

2005 с. кыһыныгар Амыр уобалаһын Ивановскай диэн сэлиэнньэтигэр сылдьыбытым. Онно эмиэ 300-чэкэ саха баара. “Сахатын-эбэҥкитин хайдах араараҕын?” диигин дуу... Дьэ, мин онно тиийэн төрдүлэрин-уустарын ырытан сыалай силиэстийэ ыытар буоллаҕым. Онно “эбэҥкибин” дэнэр дьон аҥаара, дьиҥинэн, саха буолар эбит этэ.

Былыр Ивановскайга биһиги Г.Никифоровпыт-Манньыаттаах Уола сыалай эргиэн базатын тутан турбут эбит. Онно үлэлии-хамсыы бэрт элбэх саха киһитэ кэлбит-барбыт. Холобур, кини быһаччы аймахтарын сыдьаана буолуон сөптөөх Никифоровтар диэннэр элбэхтэр. Бу дьон үгүстэрэ эбэҥкинэн сурулла сылдьаллар. Ол Ивановскайтан ырааҕа суох сиргэ Саха уонна Нуучча Остуойбата диэн сирдэр бааллар эбит. Билигин иччитэх кэриэтэ тураллар. Саха Остуойбатыгар ааспыт үйэ ортотугар диэри саха дьоно туспа холкуостанан, сылгы-сүөһү бөҕөтүн иитэн чэчирээн, байан-тайан олорбуттарын кэлин барыларын Ивановскай сэлиэнньэтигэр көһөрөн аҕалан суурайбыттар. Анаан оҥоһуу буоллаҕа. Мин ол Ивановскайга сахалары сонордоһон, сылдьарым былаһын тухары кэриэтэ барытын сахалыы кэпсэтэ сылдьыбытым. Биллэн турар, тыллара ыраас сахалыы буолбатах, “көрдүм” диэн “кэрдум”, “бүгүнү” – “бугун”, “үөрдүм” диэни “уордум” диэн курдук саҥараллар. Быһата, тыллара-өстөрө үүт-үкчү Үт (Хабаровскай кыраай) сахаларын курдук. Онтон чугас сир, былыр-былыргыттан сылдьыһар буоллахтара. Арба, ол Ивановскайга сахалыы Туора Мас диэн хос ааттаах саха эмээхсинэ баара. Ону эдэр ыччат “Тормозиха” диэн ааттыырыттан күлбүттээҕим. Ивановскай ыччата сахалыы букатын билбэт этэ.

“Тоҕо Хабаровскай, Амыр сахалара бары эбэҥкигэ кубулуйан хааллылар?” – диэн ыйытыкка... Урут ыраахтааҕы саҕана “саханы Амыр өрүһүгэр, Кытай кыраныыссатыгар букатын чугаһатымаҥ” диэн дьаһал баара. Быһата, сахаттан куттаналлара. Сэбиэскэй кэмҥэ эрэгийиэннэр кыраныыссаларын тыырыы саҕана “эһиги – эбэҥкилэргит, саха буолбатаххыт” диэн соҥнуур бэлиитикэ эмиэ салҕанан барбыта. Инньэ гынан, онно олохсуйан олорор саха дьоно омуктарын эбэҥкинэн сурутарга күһэллибиттэрэ. Ол эргин билигин саха саамай мургуннара, харса суохтара эрэ омуктарын, бириинсиптэһэн да туран, “саха” диэн суруйтаран сылдьаллар. Атыттар бары эбэҥкинэн ааҕыллаллар.

2005 с. эрэгийиэннэри бөдөҥсүтүү, “губернизация” айдаанын саҕана Красноярскайга бара сылдьан Кыраай дууматыгар национальнай боппуруоһунан дьарыктанар биир дьахтары кытта кэпсэппиттээҕим. Көрдөххө – нуучча дьахтара, быраас. Миигин кытта кэпсэтэн баран, эмискэ “эйигин кытта ийэм кэпсэтиэн баҕарар” диэтэ. Төлөпүөнүнэн. Онтум баара, ийэтэ адьас ыраас саха эмээхсинэ эбит. Төрдүлэрэ Сунтаар диэки (бука, Садын оройуонун сирэ эҥин буолуо) эбит. Былыр үйэҕэ Красноярскай кыраайга, сыыспат буоллахпына ханнык эрэ Тунгуска өрүскэ олохтоох киһиэхэ эргэ тахсан барбыт быһыылаах. “Оо, сахалыы кэпсэппэтэҕим олус да ыраатта, саха дьонун аҕынным даҕаны... Бу киэһэ хайаан да миэхэ ыалдьыттыы кэлэҕин...” эҥин диэхтээбитэ да, миигиттэн тутулуга суох төрүөтүнэн, ол кыаллыбакка хаалбыта.

Саха сирин тас өттүгэр сахалыы саҥарар дьону булар билигин, биллэн турар, ыарахан. Амыр, Хабаровскай диэки балаһыанньалара ити курдук. Мөлтөх. Мин сылдьарым саҕана сахалыы саҥарар аимнар билиҥҥи туруктара хайдаҕын билбэппин, эстэн эрдэхтэрэ буолуо. Ол эрээри, Красноярскайга Дьэһиэй сахалара, Таймыырга долгааннар билиҥҥитэ саха тылын илдьэ олороллор...

Уопсайынан, мин “Саха сирин тас өттүгэр ханна эрэ сахалыы саҥарар дьон өссө да ордон сылдьаллара буолуо” диэн эрэлбин сүтэрбэппин. Кытайга, бэл, хас эмэ уонунан мөлүйүөн ахсааннаах маньчжур омук бэйэтин омугун кистэнэн саһа сылдьар дии. Сахалар да тоҕо суох буолуохтаахтарый?

Семен Ермолаев, суруналыыс, драматург:

– Хабаровскай кыраайга баар Үккэ, Амырдааҕы Николаевскайга сылдьыбытым. Былырыын Дьэбириэй автономнай уокуругар... Быһата, “Дерсу Узала” ааптара, биллиилээх айанньыт, географ Владимир Арсеньев онно олохтоох сахалар тустарынан суруйбут сирдэринэн. Арсеньев – саханы үчүгэйдик чинчийбит айанньыт. Кини хомуйбут матырыйааллара, хаартыскалара, маллара-саллара барыта Хабаровскай куорат түмэлигэр хараллан сыталлар. “Дерсу Узаланы” аахпыт да дьон өйдүүллэрэ буолуо, Арсеньев билиҥҥи Владивосток куорат таһыгар “в гостеприимной избе якута Сургучева” ыалдьыттаан ааспытын.

Өссө сэбиэскэй кэмҥэ Кытайга тахсан сахалары көрдүү сатаабыттааҕым. Ол курдук, Хотугу Кытай Ис Монголиятыгар Олгуйа диэн эбэҥкилэр бөһүөлэктэрэ баар. Кинилэри кытайдар “якуттар” диэн ааттыыллар. Кинилэр ортолоругар “аҕам эбэтэр ийэм – саха” диир дьон элбэх этилэр. Билигин эбэҥкитийэн хаалбыттар. Бу сирдэринэн өссө өрөбөлүүссүйэ иннигэр сылдьыбыт, ойууннааһыны үөрэппит Сергей Широкогоров диэн нуучча учуонайа “манна олохтоох сахалар бааллар” диэн суруйбута баар.

Ити билигин сорох дьон күлэллэр эрээри, “Сахалин” арыы аата эмиэ саха аатын кытта сибээстээх ээ... Бу тылы аан бастаан XVIII үйэҕэ каартаҕа француз миссионердара киллэрбиттэрэ. Ити – кинилэр суруйбуттарыттан тарҕаммыт аат, атын ким да ааттаабатах аата. Ол саҕана ити эҥээргэ саха дьоно бөҕө олохсуйан олордохторо дии. Аны туран, материктан Сахалин арыытыгар туоруурга “Татарскай” силбэһиини (Татарский пролив) туоруугун. Ити – былыр да, быйыл да биир да татаар киһитэ олорботох сирэ. Быһата, “манна түүрдүү, ол эбэтэр татаардыы тыллаах саха дьоно (ол аата Амыр сахалара) олороллор” диэн ааттаммыта саарбахтаммат.

Оттон билигин ити эҥээргэ сахалыы саҥарар дьон ордубатаҕын кэриэтэ. Симэлийэн, сүтэн-оһон хаалбыттар. Биир эмэ киһи ордон хаалбыт эбит да буоллаҕына, бэйэм уопуппар олоҕуран эттэхпинэ, лаппа холуочуйдаҕына эрэ сахалыы саҥаран иһитиннэрэр. Куһаҕантан киһи да күлэр, төһөнөн холуочуйан иһэр да сахалыы тылы туттара хойдон, элбээн иһэр. Өйдөөҕөр нууччалыы эрэ саҥарар.

Быһата, Саха сирин тас өттүгэр, ити эҥээргэ бүөмнээн олорон сахалыы тылынан кэпсэтэр дьон суохтар.

1

Гаврил Андросов, “Чолбон” сурунаал сүрүн эрэдээктэрэ:

– Саха дьонун суолларын хайан хас да сыллааҕыта Бодойбоҕо бара сылдьыбыттааҕым. Сахалыы дьүһүннээх дьон син түбэһитэлииллэрэ эрээри, саханы көрбөтөҕүм. Баар да эбит буоллахтарына, кыһын буолан, бултуу-алтыы тыаҕа баран хаалбыттар. Олохтоох нууччалар “саас-күһүн буолла да арыгы маҕаһыынын таһыгар тэлбэҥнэһээччи элбиэҕэ” диэн күлэллэрэ. Бу дьон бары кэриэтэ эбэҥкинэн ааҕыллаллар. Эбэҥкилэр Улахан Патом диэн бөһүөлэккэ олороллорун кэпсииллэрэ. Онно Кульбертиновтар диэн араспаанньалаах дьон бааллар эбит этэ. Манна Аммаҕа эмиэ Кульбертинов диэн кырдьаҕас баара. Бэйэтин аймаҕын төрүччүтүн оҥорбут этэ. Кини “билигин Саха сиригэр, Забайкальеҕа, Иркутскайга олохтоох Кульбертиновтар бары аймахтыыларбыт. Быдан былыргы төрүттэрбит сахалар эрээри, билигин бары саханан, эбэҥкинэн, нууччанан булкуйа суруллан сылдьабыт” диэн кэпсиирэ. Онон, ол Бодойбо таһыгар олохтоох эбэҥкиттэн төһөтө саха булкаастааҕа дуу, сахата дуу биллибэт.

2018 с. Үккэ (Хабаровскай кыраай Тугур-Чумикан оройуона, Уда өрүс таһа) бара сылдьыбыппыт. Суола-ииһэ ыарахан дойду этэ. Икки “вахтовка” “Урал” массыынанан, Амыр уобалаһын өттүнэн, аара иккитэ хонон тиийбиппит. Суолбут кырдьык-хордьук “зимник” диэн аатырара да, букатын суола суох кэриэтэ сиринэн сылдьыбыппыт. Ол аара баран иһэн “Остуойба” диэн сиргэ тохтоон чэйдээн ааспыппыт. Сахатыҥы сирэйдээх дьон көстөллөрө эрээри, түүн эҥин буолан ону ырытыһа барбатахпыт. Оннук айаннаан Үт сиригэр, Удской, Неран, Тором диэн нэһилиэнньэлээх пууннарга сылдьыбыппыт. Василий диэн сирдьиттээх этибит. “Эбэҥкибин” диирэ. Биирдэ аһаан баран “мин сахалуу билбаппун” диэн соһуталаабыта. Ийэтэ саха эбит этэ. Удской диэн бөһүөлэккэ сылдьан Атласов диэн булчут оҕонньортон “киһи саханы-эбэҥкини хайдах араарарый?” диэн ыйыппыппытыгар олус үчүгэйдик хоруйдаан турар. “Ону ким хайдах бултууруттан тута билэҕин, эбэҥки сонордоон бултуур буоллаҕына, саха тоҥуулаан, тоһуйан бултуур” диэн бэрт судургутук быһааран кэбиспитэ. Кинилэр муора кытылыгар, олус күндү балыктаах сиргэ олороллор эрээри, бу оҕонньор бэрт ыраах мотуорканан, сатыы баран соболоон кэлэр эбит этэ. Ону биһиги “сахатын хаана тардара буолуо” диэн испитигэр кэпсэппиппит баара. Бу Атласов бастаан сахалыы билбэппин диэн баран, кэлин бодоруһан уу сахалыы кэпсэтэн барбыта. Бу эҥээргэ олохтоох сахалар үгүстэрэ “тэриэлкэнэн” “Саха” НКИХ ханаалларын көрөллөр эбит этэ. Биһиги сахалыы саҥабытын муодаргыыллара, “наһаа дьиктитик саҥараҕыт” дэһэллэрэ. Бэйэ бэйэлэрин кытта ол бэйэлэрин сахалыы тылларынан кэпсэтэллэр этэ да, атыттары кытта нууччалыы быһаарсаллара. Удской бөһүөлэгэр 3 ини-бии Катаевтар диэннэр бааллара. Улахан убайдара докумуонунан “саха”, орто быраат – “эбэҥки”, кыра быраат “нуучча” диэн суруллан сылдьаллара. Ол улахан, “саха” убайдара Анатолий ханнык да аҕыйах ахсааннаах омук чэпчэтиитигэр наадыйбакка, олус дьоһуннаахтык, байылыаттык тэринэн-дьаһанан олороро. Кинини “дьиҥнээх саха” диэн ааттыыллара. Былырыын Неран бөһүөлэгэр олорон Николай Иванов-Утучур диэн ытык кырдьаҕас, дьиҥнээх Үт сахатын патриота өлөөхтөөбүтэ. Саха сиригэр хаста да билсэ кэлэ сылдьыбыта. Бу оҕонньор барахсан дойдутугар саха тылын куруһуогун арыйан, Саха сирин кытта сибээһи олохтоон, дьонун-сэргэтин улаханнык сэргэхситэ сылдьыбыт этэ. Билигин кини кэннэ онон дьарыктанар киһи хаалбатах.

Тором диэн бөһүөлэккэ сылдьан икки эмээхсин сахалыы кэпсэтэллэрин истэн ааспыттаахпыт.

Уопсайынан, Уһук Илиҥҥэ саха дьоно олус киэҥник тарҕанан олоро сылдьыбыттарын бэлиитикэ, интэринээт, аҕыйах ахсааннаах омук чэпчэтиитэ эспит диэн өйдөбүллээхпин. Билигин онно абына-табына биирдиилээн эрэ сахалыы саҥарар кырдьаҕастар ордон хаалбыт буолуохтарын сөп.

Чахчы, Уһук Илин суолларынан айаннаан иһэн сахалыы ааттаах сир элбэҕин сөҕөҕүн. Благовещенскайтан Дьэбириэй автономнай уокуругар баран иһэн суол кытыытыгар “Кытай-дыр” диэн ааттаах үрэх (Амырга түһэр үрэх) баарын көрөн аргыстарбын кытта соһуйуу бөҕөнү соһуйан, үөрэн турардаахпыт. “Арааһа, былыр бу үрэҕинэн саха дьоно Кытайга бараллара буолуо” диэн.

Түмүктээн эттэххэ, Саха сирин тас өттүгэр аҕыйах ахсааннаах омуктар бары да, ол иһигэр сахалар ордон хаалбыт тобохторо эмиэ, бэрт чэпчэкитэ суохтук олороохтууллар.

Иван Гаврильев.

Ситимнээх ыстатыйалар

Category: Саха | Views: 843 | Added by: uhhan1
Total comments: 0
Only registered users can add comments.
[ Registration | Login ]
Сонуннар күннэринэн
«  Балаҕан ыйа 2020  »
БнОпСэЧпБтСбБс
 123456
78910111213
14151617181920
21222324252627
282930
Көрдөө (поиск)
Атын сирдэр
Ааҕыылар

Баар бары (online): 5
Ыалдьыттар (гостей): 5
Кыттааччылар (пользователей): 0
Copyright Uhhan © 2024