Бу сир талбата (меню)
News topics
Политика.Митинги. Пикеты. Партии [900]
Мысли. Думы.Мнения, обсуждения, реплика, предложения [263]
Суд-закон.МВД.Криминал [1280]
Право, закон [323]
Экономика и СЭР [839]
Власть Правительство Ил Тумэн [1207]
Мэрия, районы, муниципалитеты [400]
Мега пректы, планы , схемы ,программы. ВОСТО [215]
Сельское хозяйство,Продовольствие. Охота и рыбалка [555]
Энергетика, связь, строительство.транспорт, дороги [155]
Коррупция [862]
Банк Деньги Кредиты Ипотека Бизнес и торговля. Предпринимательство [291]
Социалка, пенсия, жилье [277]
ЖКХ, строительство [132]
Образование и наука. Школа. Детсад [215]
Люди. Человек. Народ. Общество [224]
АЛРОСА, Алмаз. Золото. Драгмет. [670]
Алмазы Анабара [161]
http://alanab.ykt.ru//
Земля. Недра [240]
Экология. Природа. Стихия.Огонь.Вода [377]
СМИ, Сайты, Форумы. Газеты ТВ [158]
Промышленность [43]
Нефтегаз [284]
Нац. вопрос [284]
Соцпроф, Совет МО, Общ. организации [65]
Дьикти. О невероятном [183]
Выборы [661]
Айыы үөрэҕэ [93]
Хоһооннор [5]
Ырыа-тойук [23]
Ыһыах, олоҥхо [102]
Култуура, итэҕэл, искусство [365]
История, философия [239]
Тюрки [76]
Саха [153]
литература [42]
здоровье [465]
Юмор, сатира, критика [14]
Реклама [7]
Спорт [123]
В мире [86]
Слухи [25]
Эрнст Березкин [88]
Моё дело [109]
Геннадий Федоров [11]
BingHan [4]
Main » 2021 » Муус устар » 11 » «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай архыыбыгар баар докумуоннартан П.А. Ойуунускай саха омугун төрүт итэҕэлин туһунан көрүүлэрэ»
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай архыыбыгар баар докумуоннартан П.А. Ойуунускай саха омугун төрүт итэҕэлин туһунан көрүүлэрэ»
19:35
Корякин Петр Иванович начальник отдела использования         Национального архива РС (Я)
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай архыыбыгар баар докумуоннартан П.А. Ойуунускай саха омугун төрүт итэҕэлин туһунан көрүүлэрэ»

Олонхону сурукка түһэрбит Платон Алексеевич Ойуунускай, бэйэтин омугун итэҕэлгэ сыһыаннаах көрүүлэрин анаан үөрэтэ сылдьыбыттаах. Кини төрүт итэҕэл саха омугун туругуруутугар уонна сайдыытыгар улахан сабыдыаллааҕын билинэрэ.
Ойуунускай этнографияҕа сыһыаннаах үлэлэрин улахан аҥаара Саха Өрөспүүбүлүкэтин Дьокуускайдааҕы научнай киинин архыыбыгар баар. Ол да буоллар, саха төрүт итэҕэлин туһунан сорох үлэлэрэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай архыыбыгар эмиэ баалар.

Бастатан туран, Ойуунускай салалталаах Саха Сирин Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин 1924 сыл, ахсынньы 27 күнүнээҕи «Обращение Президиума ЯЦИК к якутскому трудовому населению с разъяснением истинной природы шаманов» диэн ыҥырыытыттан быһа тардан ааҕыахха: «Там же, где люди стали образованными, где много школ, лечебниц и пр. просветительных заведений, шаманов нет и быть не может. ...Шаманство – большое зло. А шаманы ловкие и хитрые люди, с выгодой для себя использующие народную темноту и несчастье. ...Кто верит и уважает шаманов, тот поддерживает обман. ...До тех пор, пока народ не перестанет верить в духов и шаманов, встать на путь полного возрождения невозможно.

Мы с малыми силами желаем идти вперед, а шаманство в союзе с народной темнотой тянет нас назад, одурманивает сознание масс и обезличивает их волю. ...Упорствующие же пусть помнят, что иное они не заслужат, кроме как проклятия будущих поколений, отцов и дедов, которых они держали в темноте и ввергали в бездну беспросветного невежества. ...Наше слово якутской интеллигенции и всем культурным работникам, всеми силами помогите родному народу освободиться от мрачного шаманства, этого грубого наследия темного прошлого, ярко свидетельствующего об отсталости и невежестве родного народа, и усильте Вашу просветительскую работу. ...Мы глубоко верим, что культурными средствами, через школы и лечебницы, масса образумится и бросит вредное почитание шаманов. ...Пусть об этом помнят шаманы и их поклонники» диэбиттэр.

Көрөрбүт курдук, ойууннааһыны кытары Саха Сиригэр оччотооҕу бассабыык былааһа күүскэ ылсан турууласпыта көстөр. Кырдьык даҕаны, ойууннааһын норуокка туох да улахан туһа аҕалбатын үөрэхтээх өркөн өйдөрө сайдыбыт өттө бэрткэ диэн билэллэрэ. Ойууннааһынынан, сэрэхтээх, кистэлэҥ ньымалардаах, сэттээх-сэлээннээх, сиэһиннээх, үөрдэргэ-абааһыларга сүгүрүйүүлээх хайысханан, норуот инники кэскилин – оҕолору иитэр сатамматын, итэҕэл билигин даҕаны билэбит.

Өссө 1917 сыл ахсынньы 27 күнүгэр, табаарыһыгар М.К. Аммосовка саха төрүччүтүн, култууратын уонна инникигэ сайдар кэскилин туһунан суругар, маннык диэн саҕалыыр: «Считая себя родным и неотъемлемым членом своей нации начинающей эру своей исторической жизни, в настоящем, желал бы бросить взгляд на прошлое и настоящее, и тем раз и навсегда наметить путь для своей деятельности отчасти своих коллег современников» . Инньэ гынан, кини бу суругунан сахаҕа кэлэр кэскилин, кэнэҕэски кэм кэнчээри ыччатын иитиигэ-харайыыга ханнык хайысхаларынан үлэ барыахтааҕын ыйан-кэрдэн биэрбит. Олортон биирдэстэрэ, итэҕэл туһунан ыйытык этэ.
Кини манна этэринэн, сахалар ойууннааһынтан ураты, айыыларга итэҕэйэр итэҕэллээхтэр этилэрэ диир. Уруккутугар сайда сылдьыбыт сырдык итэҕэл өрүттэрэ кэнники кэмҥэ хара ойууннааһынынан солбуллубуттара уонна «если бы не подоспело христианство, то Якутская область дала бы действительную черную веру с черной магией (ап хомуһун) и бледный-бледный пучок доброго духа», диэбит .

Ойуунускай, былыргыны сэгэтэн көрдөххө, урукку дьыллар уорҕаларын арыйдахха эрэ биирдэ итэҕэл дьиҥ-чахчытын арыйыллыан сөбүн билэр этэ. Ол курдук, кини саха итэҕэлигэр сыһыаннаах сүрүннүүр үлэлэринэн «О происхождении религии», итиэннэ «Из царства колониального рабства в царство свободы.
Введение к истории якутов» диэн 1930 сыллаахха суруллубут автографтара, ол эбэтэр, бэйэтин илиитинэн суруйбут үлэлэрэ буолаллар.
Манна кини саха итэҕэлэ хайдах уларыйбытын, таҥаралар уонна иччилэр киһи-аймах күннээҕи олоҕун кытта ситимнэрин быһаарар.
Ааптар, дьахтар кэбтээх таҥаралары, иччилэри уонна абааһылары ааттыталыыр.

Холобура, дьахтар таҥаралар ыккардыларыгар барыларынааҕар ордук ытыктанар Иэйэхсит, Айыыһыт, Аан Алахчын, Үөһээ Дойду удаҕана Айыы Умсуур уонна алта Аан Намыһын удаҕаттар курдук таҥаралары ырытар .
Үөһээ Дойду саамай күүстээх дьахтар иччилэрин ахтарыгар, Улуутуйар Улуу Тойон аймахтарыттан, утары көрдөрбөт Ытык Иэрэҕэйи, улуу хотуннарын – Хотун Куохтуйаны, кыргыһыы таҥаратын – Хабаа Дьохтуойан Куо-Холбонньой Күл-Көлүнньэҕи ааттаабыт.

Аллараа Дойдуга олорор абааһыларга, Ойуунускай этиитинэн, эмиэ үс дьахтар абааһылар барыларынааҕар күүстээхтэр эбит. Холобура, кини эппитинэн, бу абааһыларынан Уот-Күкүрүйдээн, Ала Буурай, Ытык Хахайдаан буолаллар эбит2.
Ойуунускай удаҕаттар ойууннардааҕар кырдьаҕастарын туһунан суруйар. Кини этэринэн, Айыыһыт уонна Иэйэхсит сиэрин-туомун билбэт ойуун үтүө-сырдык айыыларга кыайан тахсыбат уонна кинилэргэ кыайан таппат. Ол иһин, бу ойуун, ыһыахтары кыайан ыыппат диир.

Ыһыаҕы, Ойуунускай сайын кэлиитин, сүөһү уонна төрдү-төбөнү төрүттээччи ийэ-удаҕан бырааһынньыгынан сыаналыыр
3.
Кини этэринэн, ойууттар, омук өйө-санаата саамай баттаммыт, сүрэ тостубут кэмигэр үөскүүллэр диир. Ойуунускай суруйар: «...ойуун, удаҕан үйэтин кэнниттэн үөскээбит, ойуун үөскүүрүүгэр бүрээт ойуунун эрэлиигийэтэ төрүөт буолбут, ойуун сахаҕа – саха норуота иккис олохсуйаары гыммыт сириттэн кыаттаран, үүрүллэн санаата түспүт бириэмэтигэр үөскээбит, онон ойуун үөрэҕэ – наар ааттаһыы, көрдөһүү, толунуу, ытыы-тоҥуу эрэлиигийэтэ буолбут эбит. Ойуун үөрэҕэ сырдыга суох хараҥа үөрэх буолар» диэбит
4.
Ойуунускай бу көрүүлэрэ кэлиҥҥи чинчийэччилэр этиилэринэн бигэргэтиллэр. Ол курдук, Аке Хюлькранц диэн учуонай этэн турар: «Ойууннааһыны дьиҥ-чахчы толору итэҕэл диир сатаммат, кини итэҕэл тутулун сорох эрэ өттө буолар. Хотугу Евразия норуоттарыгар онтулара өссө итэҕэл сүрүн өттүн баһыйа сылдьар. Ол да буоллар, ойууннааһыны ханнык эмит норуот итэҕэлинэн ааҕар сөбө суох» , диир.
Манна майгынныр санаалары Сергей Александрович Токаревтан эмиэ булан ылан ааҕыахпытын сөп. Кини эппит: «Сибиир омуктарын улахан аҥаарыгар ойууннааһын төһө да итэҕэллэрин сэһэнигэр сүрүннүүр өрүт буолтун иһин, итэҕэл бэйэтин иһигэр сорох этэ өттүн сабардыыр» .

Бэйэтин очеркатыгар Ойуунускай сахаҕа ойууннааһын монгуол, бүрээт омуктартан тардыылааҕын туһунан кэпсиир. Кырдьык даҕаны, Федот Григорьевич Сафронов «Социально-психологические корни якутского шаманизма» диэн ыстатыыйатыгар ахтан турар: «Бэйэтин кэмигэр Приклонскай учуонай сахалар ойууннааһыннарын монголлартан кэлбитин туһунан эппитэ.

Оттон Трощанскай этиитинэн, сахаларга аан маҥнай алгысчыттар, үрүҥ ойууттар баар буолбуттар. Токарев сабаҕалааһынынан, сахаларга аҕа ууһун ыһыллыбыт культун жрецтэринэн айыы ойууннара буолаллар. Билиҥҥи да учуонайдар ити санаалары хатыылыыллар. Алексеев этэринэн, сахаҕа итэҕэл уонна онно сыһыаннаах сиэр-туом омукпут атын түүр тыллаах омуктары кытта Киин Аасыйа истиэптэригэр олордохторун саҕана үөскээбиттэр. Антонов эмиэ этэр: «таҥараны уонна жрецтары кытта ситимнээх тиэрминнэр барылара төрүт түүр тылыттан үөскээбиттэр. Оттон хара ойууннааһын тиэрминнэрэ монгуоллартан» , диир.

Ойуунускай этиитинэн, айыы ойууннара дьону эмтээһининэн дьарыктаналларын уонна ойуун таҥаһын-сабын кэтэллэрин, дүҥүрүнэн туһаналларын туһунан дааннайдар көстүбэтэхтэр .
Бу Ойуунускай этиитин Пекарскай кини да иннинэ бигэргэтэн турар: «айыы ойууннара ...ханнык даҕаны ойуун таҥаһын иилиммэттэр, оннооҕор дүҥүрэ да суохтар, кинилэр алгыыллар эрэ уонна Үрүҥ Айыы тойоҥҥо сүгүрэйэллэр» , диэбит. Алексеев даҕаны этиитинэн, сахаларга үрүҥ ойууттара эрдэтээҕи источниктар көрдөрөллөрүнэн, дүҥүрү туһаммат эбиттэр .

    Бу этиилэртэн сиэттэрэн айыы ойууна, кэлин дүҥүрдэммит курдук буолан тахсар. Оттон айыы ойууна дэниэн иннинэ кини үрүҥ ойуун дэнэ сылдьыбыт уонна отой даҕаны ойуун сэбин-сэбиргэлин туһаммат эбит диэн сабаҕалыахха сөп.

    Ойуунускай өссө биир интэриэһинэй этиитинэн сахалар ойууннарга анаан, кинилэр араҥастарыгар, уҥуохтара-кырамталара сытар сирдэригэр сүгүрүйбэттэрин туһунан ахтыыта буолар.
Аны туран, Платон Алексеевич маннык диэбит: «Саха өһүн хоһоонугар «Өлүү суолун лэтээгинэн бүөлээбиккэ дылы» диэн этэрин курдук – улуу ойуун өлүү уутун туорууругар күрүөлээх-таһаалаах буолар эбит. Бу талаһатын кини үөрдэрэ аймах дьонун сиэннэр – кинилэр уҥуохтарынан – кинилэргэ күрүө оҥорон биэрэллэр эбит. Онон улуу ойуун үөскээтэҕинэ – кини аймахтара имири бысталлар диэн кэпсиир»  диэбит.

Платон Алексеевич Сир-дойду иччитин туһунан маннык диир: «Былыргы саха көрүүтүгэр – дойду даа иччитэ эмиэ киһи курдук маска дьиэлэнэр. Былыргы саха ыал буолбутун, сүөһү-сылгы ииппитин үс суолунан бэлиэтиир: алаһа дьиэтигэр аал уоту оттон буруотун көрдөрөр, дьиэтин таһыгар сэргэ анньынар, баҕана туруорар. Сэргэ – сылгы бэлиэтэ, баҕана – оҕус бэлиэтэ.
Саха бу курдук ыал буолан туругуран баран – дойдутун иччитин эмиэ олохсутуон, кини санаатын бэйэтиттэн тэйитимиэн баҕарар» .

Ойуунускай христианскай итэҕэл кэлиэн иннинээҕи ыһыах сорох өрүттэрин таҥан таһаарар. Төһө да «мы нарочито пропустили ритуальные мелочи ысыаха и всей догматической части в религиозных представлениях якутов» , диэбитин үрдүнэн, саха омугун бырааһынньыга бэт толору соҕустук көрдөрүллүбүт. Кини этэринэн: ««Ыһыах» бырааһынньыга ийэ үйэтин, удаҕан үйэтин бырааһынньыга. Удаҕан – ойууннааҕар аҕа. ...Ийэ үйэттэн эрэлиигийэ толору быһыылаах этэ: улахан ыһыах, кыра ыһыах, айыыһыт атаарыыта диэннэр. Саха норуота бу бириэмэҕэ үлтү сынньыллан үүрүллэ илик буолан – былыргы төрүт дойдутун, төрүт норуоттарын эрэлиигийэтин умна илик эбит»  диэбит.

Кини ыһыах туһунан саманнык эппит: «Общий смысл и значение этого обряда понять иначе как моление восходящему солнцу, в лице которого должны были чествовать, несомненно, Юрюнг Айыы (белого создателя), как главного виновника произрастания травы и зелени, молочного изобилия, размножения скота и людей. Древние якуты были солнцепоклонниками. У якутов мы находим религиозную идеологию древнего пастушеского быта, так сказать, в чистом виде. Такая идеология, конечно, не могла бы родиться среди таежных дебрей холодной Якутии» .

Бэйэтин үлэлэригэр, Платон Алексеевич саха төрүт итэҕэлин сымыйаннаан ойуулаан суруйар дьону утары тыл киллэрэр. Холобура Гмелин диэн ботаник уонна Георги диэн минерология профессорын этиилэрин ылымматын биллэрэр. Кинилэр сахалары кыһыл оҕо хаҕа түспүтүн сииллэр диэбиттэр. Бу кэннэ Ойуунускай Айыыһыт сиэрин-туомун хайдах ыыталларын сырдатар. Кини санаатыгар, Айыыһыт Хотун туомун кэмигэр дьахталлар балаҕаҥҥа эр дьоно суох хаалыахтаахтарын Гмелиннаах туох эрэ куһаҕаны кистиилэрин иһин хаалалларын курдук өйдүүллэр диэбит.

Ойуунускай этэр: «Такова, несомненно, та обывательская логика, которая, будучи подогреваема христианским высокомерием завоевателей и ненавистью к инаковерующим, в конечном итоге должна была привести к сложению интересующей нас злостной клеветы, которая позже в устах примитивного этнографа Гмелина превратилась уже в научную истину» , диэбит.

Христианизация бэлиитикэтигэр сыһыанын Ойуунускай эмиэ ырылхайдык сырдаппыт. Кини суруйар: «У якутов, например, эпоха христианизации, которая в первое время, несомненно, сопровождалась распадением народа на два враждующих лагеря, сторонников и противников крещения, оставила в их фольклоре много злостных измышлений об обычаях и нравах якутов-язычников, искоренявшихся не мытьем, так катанием» .

Ойуунускай ити этиилэрэ архыып докумуоннарынан бигэргэтиллэллэр. Холобура, 1852 сыллаахха бүтүн Үөһээ Дьааҥы улууһугар 7.111 эр киһи олороро. Ити кэмҥэ бу улууска 115 ойууннааһынынан дьарыктаныыга куорҕаланар эр дьон суруллубут. Ол аата, 115 киһиттэн аҥаара эрэ да дьиҥнээхтик ойууннуур дьон буолар эбит буоллахтарына, 100 эр дьоҥҥо биирдии ойуун баар буолан тахсар. Бу, төһө да 5 таҥара дьиэтэ уонна 15 чосуобуна үлэлии туртарын иһин. Дьиктитэ диэн, ханнык да ыраахтааҕы саҕанааҕы докумуоннарга удаҕаттан ахсааннара ыйыллыбат. Кэлин, сэбиэскэй эрэ былаас кэлтин кэннэ ыйар буолбуттар.

    Чукчалары ылан көрүөҕүҥ. 1927 сыл ыам ыйынааҕы перепись докумуонугар суруллубут: «Из разговора с чукчами никак не пришлось выяснить, какое они имеют представление о боге. Видно, что они никогда не задумывались об этом и больше склонны искать бога в солнце. Православное миссионерство не оставило среди чукоч никакого следа. Я не встретил ни одного чукчу, который бы знал хоть что-нибудь о Христе, даже не встречал такого, который бы у себя в стойбище хоть раз перекрестился, это они делают только тогда, и то очень редко, когда входят в дом русских поселений, причем крестное знамение получается очень неправильное и иногда выполняется левой рукой, простые же картины, повешенные в углах стен, принимаются за иконы и как видно это они делают из желания угодить хозяину дома, рассчитывая на хороший прием» .

Манна даҕатан эттэххэ, өссө «Очерки истории Чукотки с древнейших времен до наших дней» диэн кинигэҕэ сурруллубуту ахтыаҕын: «Христианство не оставило никаких следов среди чукчей, хотя формально несколько десятков из них числилось христианами. А.В. Олсуфьев, обследовавший в 1895 г. Анадырскую округу, писал: «Обращение чукоч в православие началось еще в начале нынешнего столетия, но пока не дало никаких ощутимых результатов... Сами обращенные остались верными прежним языческим обычаям». В 1905 г. уже другой уездный начальник сообщал: «Распространение христианства среди прианадырских чукчей идет весьма медленно и не имеет никаких устоев, кроме обрядовой стороны крещения». Попытка христианизации чукчей никаких изменений в их сознание не внесла...» , диэн.
Онон, христианствоны сахалар да, хотугу кыра ахсааннаах омуктар да атыттар курдук эттэринэн-сииннэринэн улаханнык ылымматахтара көстөр.  Ол да буоллар, Ойуунускай даҕаны, эрдэтээҥи кэмнэригэр

Түмүккэ этиэм этэ, билиҥҥи кэмҥэ үөдүйбүт итэҕэл систиэмэлэрин сайдыыта былыргы уопукка уонна төрүттэрбит көрүүлэригэр олоҕурар. Ол иһин, саха омугун төрүт итэҕэлин билиҥҥи туругун научнай чинчийиитэ, учуонайдар, краеведтар, биирдиилээн дьон даҕаны, араас сылларга хомуйбут матырыйааллара суох кыаллыбат. П.А. Ойуунускай норуот духуобунаһыгар анаан суруллубут үлэлэрэ төрүт итэҕэли үөрэтиигэ улахан төһүү күүс буолаллар. Кини бэйэтин омугун төрүт итэҕэлин элбэхтик үөрэппит, научнай өттүттэн чинчийбит киһи этэ. Ойуунускай биири өйдүүрэ – төрүт өбүгэлэр хаалларбыт муҥура суох духуобунай баайдарын саха киһитэ билиэхтээҕин уонна бу түгэҕэ суох кудукка саһыарылла сытар муудараһы олоҕор туһаныахтааҕын туһунан. Кини сахаларга кэс тылынан сырдыкка талаһыы, ойууннааһынтан сэрэтии уонна былыргы төрүт өбүгэ итэҕэлин чөлүгэр түһэрии күүтэрин ыйыы буолар...

Билигин, саха төрүт үгэһин тилиннэриигэ, төрүт өбүгэ итэҕэлин чөлүгэр түһэриигэ архыып докумуоннарын көмөтүнэн дьиҥ-чахчытын быһааран «Кут-Сүр» кыһа уонна «Айыы итэҕэлэ» эрэ тэрилтэ үлэлииллэр. Айыы итэҕэлин бүгүҥҥүтүн өйдүүр туһугар отучча сыл кэриҥэ барбыт үлэ ис сүнньүн билэ уонна таба сыаналыы сатыыр сорук турар.
Category: Айыы үөрэҕэ | Views: 713 | Added by: uhhan1
Total comments: 0
Only registered users can add comments.
[ Registration | Login ]
Сонуннар күннэринэн
«  Муус устар 2021  »
БнОпСэЧпБтСбБс
   1234
567891011
12131415161718
19202122232425
2627282930
Көрдөө (поиск)
Атын сирдэр
Ааҕыылар

Баар бары (online): 94
Ыалдьыттар (гостей): 94
Кыттааччылар (пользователей): 0
Copyright Uhhan © 2024