“Туймаада” ФАПК дьон туһугар үлэтэ

Сыана сиэрэ суох баран, куоракка кэлии да, улуустар да үүттэрин сыаната олус үрдээтэ. Сыатыттан көрөн, 1 л үүт 180-250 солк. атыыланар. Хата, биһиги ыал быйыл бааһынай ырыынагыттан, “Илин Эҥэр” маҕаһыыныттан, киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук, баара-суоҕа 108 солк. олохтоох, ыаммытынан пастеризацияламмыт үүтү булан, атыылаһан абыранныбыт. Манна кэмиттэн кэмигэр 5 л бытыылка эриллибит үүт 138 солк., 1 л – 27,5 солк. ылыахха сөп.

“Эко-пиэрмэ” абыраллаах үүтэ

Үүт сыаната эмискэ үрдээбитигэр мин куорат салалтата биэнсийэлээхтэргэ, кыамматтарга үүтү, саатар, 150 солк. былыргы сэбиэскэй курдук толуонунан атыылыыр социальнай маҕаһыыны арыйдахтарына табыллыыһы дии саныырым. Ону баара, “Туймаада” ФАПК диэн, киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук, олохтоох чэпчэки аһынан-үөлүнэн хааччыйар социальнай бэлиитикэни тутуһар тэрилтэлээх эбиппит. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн үүтү кинилэрдээҕэр чэпчэкитик атыылааччы суоҕа буолуо.

Ити хайгыыр үүппүн ФАПК састаабыгар киирэр Нөмүгүгэ уонна Киллэмҥэ ынах сүөһүлээх “Эко-пиэрмэ” ХЭТ оҥорор эбит. Ыаммытынан үүтү куоракка аҕалан астыыр кэмбинээттэригэр пастеризациялаан баран, атыыга бэйэлэрин маҕаһыыннарыгар таһаараллар. Чэй үүтүгэр, иэдьэгэй оҥорорго, оҕоҕо иһэрдэргэ амтанныын ааттаах үчүгэй үүт. Бэйэҥ иһиккэр куттаран ыларыҥ барыстаах, маҕаһыын бытыылкатыгар куттарбытыҥ кыратык үрдүүр. Мин өссө бу үүтүнэн иэдьэгэй оҥорон, дьиэ сыырын оҥорорго үөрэнним. Урут маҕаһыынтан ылар үүппүттэн сатаан тахсыбата.

“Эко-пиэрмэ” үүтүн сыата ыаммытынан кэлэринэн, сорох дьон атыылаһан баран, үүттэрин дьиэлэригэр эрийэн, сиэннэрин сүөгэйинэн, күөрчэҕинэн күндүлүүллэр эбит.

Дьон туһугар бэлиитикэни ыытыы

“Туймаадалар” маннык уустук кэмҥэ нэһилиэнньэни чэпчэки аһынан-үөлүнэн хааччыйар социальнай бэлиитикэни тутуһаллара хайдах кыалларын ФАПК генеральнай дириэктэрэ П.С. Ефремовтан ыйыталаһабын:

– Пётр Семёнович, эһиги холобургутунан көрдөххө, Саха сирин үрдүнэн чэпчэки, хаачыстыбалаах үүт оҥоһуллара кыаллыан сөп эбит буолбат дуо?

– “Туймаада” ФАПК бары тэрилтэлэриттэн хаачыстыбалаах бородууксуйа оҥоруу күүскэ ирдэнэр. Ити хайгыыр үүккэр сыһыаран эттэххэ, үнүрүүн биир биллэр киһи кэлэ сылдьан: “Пётр Семёнович, элбэх улууска анаан сылдьан үүттэрин амсайдым, анаалыстаан көрдүм, саамай ыраас, хаачыстыбалаах эһиги үүккүт эбит. Атыттар үүттэрин амтана чахчы эһиэнигэр тиийбэт эбит”, – диэтэ.

Кырдьыгынан эттэххэ, өрөспүүбүлүкэҕэ кыһыннары-сайыннары үрдүк хаачыстыбалаах үүтү оҥоруу кыаллыбакка турар. Биһиги тэрилтэлэрбитигэр “Эко-пиэрмэҕэ”, “Новай” сопхуоска анал ынах ыыр саалалардаахпыт, Өлүөхүмэҕэ киириэхтээх, онон чахчы үрдүк хаачыстыбалаах үүт ыанар.

Ол эрээри, технология биир сиргэ турбат. Билигин бассаапка Казахстан “Родина” агрофирматыгар ынахтары карусельга эргитэ сылдьан ыылларын көрдөрөр видео тарҕанна. Арассыыйа барыта ити технологияҕа көһөн эрэр. Саха сирэ барытыгар кэмчилээн, итинник үрдүк хаачыстыбаны мэктиэлиир каруселлаах комплекстары тутара ыраах. Ил Түмэн дьокутаата А.Мамедов Хаҥаласка ортотунан 14 мөл. солк. сыаналаах хотоннору тутабын диирэ – т/х-тын таҥнары тардыы. Итинник чэпчэки хотоҥҥо ынах олох былыргылыы көрүллэрэ, намыһах хаачыстыбалаах үүт ыанара өйдөнөр. Арассыыйа үрдүнэн үчүгэй, анал ыыр хотону тутарга 1 ынах миэстэтин сыаната – 700–800 тыһ.солк. Биһиэхэ итинник олох аныгы хотону тутарга биир ынах миэстэтэ мөлүйүөҥҥэ тиийэр. Соҕуруу хотоннорун туталлара чэпчэки, таһырдьа ичигэс буолан, профлииһинэн эрэ сабыахтарын сөп. Биһиэнэ -60 кыраадыһы тулуйар хотон ирдэнэринэн, ороскуоппут быдан үрдүк.

– “Эко-пиэрмэ” үүтүн чэпчэкитик 108 солк. атыылаан, ороскуотун сабынар дуо?

– Биһиги Нөмүгүттэн “Эко-пиэрмэ” ыаммытынан үүтүн аҕалан, куоракка бэйэбит астыыр кэмбинээппитигэр хайаан да пастеризациялыыбыт. “Эко-пиэрмэ” бары ороскуотун учуоттаан, 108 солк. атыыга таһаарбытын кэннэ, 15–20 солк. дохуот киирэр.

Куораты үүтүнэн хааччыйыы кыһалҕата

– Билигин хайа да маҕаһыыҥҥа 3,2% 1 л. үүт сыаната 180 солк. түспэт. Өрөспүүбүүлүкэ соҕотуопсуктара нэһилиэнньэттэн 15 солк. тута олороллор. Улуустар кыраны эбэллэр. Соҕотуопсуктар муҥутаан 25 солк. атыылаһаллар. Биһиги куорат үүтүн собуотугар 43–47 солк. туттарабыт. “Новай” сопхуос үүтү астыыр “Новай” ХЭТ 50 солк. туттарар. “Кладовая Олекмы” дьонтон 25–30 солк. тутар. Итинтэн ааҕан таһаардахха, Саха сиригэр күрэстэһэр кыахтаах үүт бородууксуйатын оҥорор кыахтаахпыт.

Арай бүддьүөппүт үбүн көдьүүстээхтик туттубаппыт. Хас улуус, нэһилиэк аайы переработка сыаҕын тута сатыыллар. Дьиҥэр, чугастааҕы улуустартан куорат үүтүн собуотугар киллэрэн туттараллара буоллар, куорат нэһилиэнньэтин сибиэһэй, бэйэ үүтүнэн хааччыйар кыаллыа этэ. Ити исхиэмэни тэрийэргэ улуустарга анал үүтү сойутар тэриллэри туруоруохтаахпыт. Итинник гынан 2–3 суукка төһө баҕарар үүтү мунньан, куоракка киллэриэххэ сөп. Иллэрээ сыллаахха Бүтүн Арассыыйатаҕы үүт бырамыысыланнаһын институтуттан кэлэ сылдьыбыттара. Учуонайдар “ыаммыт үүтү +5 кыраадыска биэс суукка аһыппакка харайыахха сөп” дииллэр. Ити 5 суукка иһигэр хаһан баҕарар астыаххын сөп. Биһиэхэ ол кыаллыбат үһү дуо? Дьокуускайга, саатар, сибиэһэй натуральнай үүтү оҥорор биир аныгы производстволаах буолуохтаахпыт. Билигин сырьё тиийбэккэ, куорат үүтүн собуота сүрдээх элбэх үбү төлөөн, бороһуок үүтү аҕалан астыырга күһэллэр.

Ас нуорматынан, биир киһи күҥҥэ 430 гр иһиэхтээх. Оттон  биһиэхэ үүт үксэ соҕурууттан кэлэр, онно сылга 30 млрд солк. ороскуоттанар. Ама, итинник сууманы биирдэ уган, элбэх үүтү ыыр аныгы комплексы, астыыр производствоны тутар кыахпыт суох үһү дуо? Оччотугар өрөспүүбүлүкэ үүккэ наадыйыытын 50–60% хааччыйыа этибит.

– Дьокуускай тула улуустар үүттэрин мунньан киллэрэн, итинник чэпчэкитик атыылыахтарын сөп дуо?

– Мин оннук исхиэмэни ыыта сатаабытым ыраатта. Билигин улахан эргиэн ситимнэрин, урбаанньыттар маҕаһыыннарын кытта биир тылы булан, сибиэһэй үүт атыытыгар үлэлиир олус ыарахан. Билигин үчүгэй +5 кыраадыска үүтү хас да суукка тутар, сойутар тэриллэр бааллар. Дьокуускайга оннуктары киллэрэ сатыырбыт кыайан барбат. Эргиэн ситимнэрэ сыанаҕа тус-туһунан сыаналаахтар. Биһиэнин 108 солк. буолбакка, 150–180 солк. да атыылыахтарын сөп. Аныгы кэмэрсээннэр ыаммытынан (натуральнай) үүт аһыйар диэн, нэһилиэнньэни сибиэһэй үүтүнэн хааччыйыыга үлэлэһиэхтэрин “мачайа элбэх” диэн баҕарбаттар. Инньэ гынан бүгүн чэпчэки үүтү бэйэбит маҕаһыыннарбытыгар: “Илин Эҥэргэ”, Бааһынай ырыынагар, атын кыра туочукаларбытыгар эрэ атыылыырбыт кыаллар. Куоракка чэпчэки үүт атыытын өссө элбэтэр баҕаттан 5, 10, 20 л атыылаһыан баҕалаах дьоҥҥо сакааһынан үүтү дьиэҕэ илдьэн биэрэри толкуйдуубут. Сыаната таһыытын учуоттаан, 1 л үүт сакаастанар ахсааныттан көрөн, 130 солк. буолуон сөп.

Омук кур этин таһыы тохтуохтаах

– Эт бородууксуйаҕыт, халбаһы, куурусса этэ эмиэ чэпчэки дуо?

– “Туймаада” ФАПК олохтоох сүөһү, сылгы, куурусса этин сибиэһэйдии тоҥорон, буотараҕы, кымыһы, быырпаҕы холбоон туран 50-тан тахса араас аһы оҥорор. Кырдьыгынан эттэххэ, Саха сиригэр олохтоох эти астаан оҥоруу аҕыйах. Биһиги кэмэрсээннэрбит – Эмиэрикэ дуу, Австралия дуу ыскылааттарыгар “эрэсиэрбэҕэ” уонунан сыл сытыарбыт кууруссаларын, сүөһүлэрин этин уматыахтарын кэрэйэн, Арассыыйаҕа атыылаабыттарын аҕалан чэпчэкитик батараллар, халбаһы, полуфабрикат оҥорон биһигини аһаталлар. Дьокуускайга оннук куурусса киилэтэ 150 солк. атыыланарыттан. Киин Арассыыйаҕа итинник сыана суоҕун билэр дьон соһуйаллар. Арассыыйа кууруссатын этин киилэтэ 200 солк. чэпчэки буолбат.

– Оттон атын дойдулартан ас киирэрин сааҥсыйанан боппотохторо дуо?

– Ээ суох, бобуллубакка турар. Ол иһин дойдуга улахан эт астыыр кэмбинээттэр аан дойдуттан барытыттан итинник мөлтөх хаачыстыбалаах куурусса этин чэпчэкигэ 100 солк. атыылаһан, полуфабрикат астаан олороллор. Бэйэ этин сыаната эмиэ ханна баҕарар ыарахан. Кымыс оҥорор Лиханов Казахстаҥҥа баран кэлбитэ. “1 киилэ улахан сылгы этэ 600 солк. түспэт эбит” диир.

Т/х-тын сүрүн кыһалҕатын туһунан

– Доруобуйаҕа туһалаах бэйэ аһын элбэтии туохтан тутулларый?

– Сири оҥорбокко т/х-тын сайыннарар кыаҕыҥ суох. Ол иһин Ил Дархан Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэҕэ сүөһү аһылыгар сири оҥоруҥ диэн сөпкө сорук туруорар. Бэҕэһээ Нам Хатырыгар бара сырыттым. Хомустаахтан саҕалаан урукку сопхуос бааһыналара харчы оҥорбокко быраҕыллан, таах сыталлар. Билигин итинник бааһына, ходуһа сирдэрин өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн чааһынайдартан да буоллун, ылан, оҥорон, бу сирдэри өрө көтөҕүөхпүтүн наада. Ити эн этэр “Эко-пиэрмэҥ” быйыл быраҕылла сыппыт 184 гаалаах бааһыналары чөлүгэр түһэрдилэр. Ол сиртэн былырыын оттуулларыгар гааттан улааппыта 1 т оту нэһиилэ ылаллара. Билигин күөх маассаны ыстылар. Кылаабынай агроном саамай кырата гааттан 12–15 т күөх маассаны ылыахпыт диир. Ону окко таһаардахха, 5–6 т от буолан тахсар. Билигин ардахтаах баҕайы сылга оппут үүммэтэ. Өрөспүүбүлүкэ тохтообот ардахха мэһэйдэтэн, от саамай үрдүк хаачыстыбалаах, каротина эҥин элбэх кэмигэр кыайан оттообокко олорор. Оттон күөх маасса ыһыллыбыта бэйэтэ үүнэ турар, киһи халлаантан тутулуга суох хаһан баҕарар хомуйуон сөп. Криокорм оҥорон тоҥоруоххун да сөп.

Түмүк оннугар ааптартан бүөм санаа

Оонньуута суох, т/х-тын аныгы балаһыанньаҕа сөп түбэһиннэрэн уларытан тэрийэр олох наада буолбут курдук. Бүгүн элбэх тэрилтэ үбэ тиийбэккэ, кыайан ылбакка уустук балаһыанньаҕа сылдьарын истэбит, ааҕабыт. Бүддьүөппүт сокуон буолбутун үрдүнэн, Бырабыыталыстыба соторутааҕыта ТХМ-тан балачча улахан сууманы устубут дииллэр. Дьокутааттар сокуон оҥорбут бүддьүөттэрин быһар боломуочуйалаахтар дуо? Ити сууманы төннөрөр наада. Улуустарга үүт, төбө харчыта тиийбэккэ, дьон айманан эрэллэр. Кыстатар үптэрэ тиийбэккэ, сүөһүнү аҕыйатыыга барыахтарын сөп.

Онон Бырабыыталыстыба т/х-тын салайар тэрилтэлэр салайааччыларын, исписэлиистэрин, учуонайдарын мунньан кэпсэтэн, өрөспүүбүлүкэ ас-үөл өттүнэн куттал суох буолуутун хааччыйыыга суһал быһаарыыны ылыан наада буолбут.

Владимир Степанов.