Сүрүн сирэй | Бэлиэтэнии | Киирии | Сахалыы бичик (шрифт)Уруй-айхал, Гость ! | RSS
Бу сир талбата (меню)
News topics
Политика.Митинги. Пикеты. Партии [900]
Мысли. Думы.Мнения, обсуждения, реплика, предложения [263]
Суд-закон.МВД.Криминал [1280]
Право, закон [323]
Экономика и СЭР [839]
Власть Правительство Ил Тумэн [1207]
Мэрия, районы, муниципалитеты [400]
Мега пректы, планы , схемы ,программы. ВОСТО [215]
Сельское хозяйство,Продовольствие. Охота и рыбалка [555]
Энергетика, связь, строительство.транспорт, дороги [155]
Коррупция [862]
Банк Деньги Кредиты Ипотека Бизнес и торговля. Предпринимательство [291]
Социалка, пенсия, жилье [277]
ЖКХ, строительство [132]
Образование и наука. Школа. Детсад [215]
Люди. Человек. Народ. Общество [224]
АЛРОСА, Алмаз. Золото. Драгмет. [670]
Алмазы Анабара [161]
http://alanab.ykt.ru//
Земля. Недра [240]
Экология. Природа. Стихия.Огонь.Вода [377]
СМИ, Сайты, Форумы. Газеты ТВ [158]
Промышленность [43]
Нефтегаз [284]
Нац. вопрос [284]
Соцпроф, Совет МО, Общ. организации [65]
Дьикти. О невероятном [183]
Выборы [661]
Айыы үөрэҕэ [93]
Хоһооннор [5]
Ырыа-тойук [23]
Ыһыах, олоҥхо [102]
Култуура, итэҕэл, искусство [365]
История, философия [239]
Тюрки [76]
Саха [153]
литература [42]
здоровье [465]
Юмор, сатира, критика [14]
Реклама [7]
Спорт [123]
В мире [86]
Слухи [25]
Эрнст Березкин [88]
Моё дело [109]
Геннадий Федоров [11]
BingHan [4]
Main » 2012 » Бэс ыйа » 4 » Сиэрдээх дуо ? Үс аҥаар үйэ анараа өттүгэр Үгүс үллэр түүлээҕи Үрүҥ ыраахтааҕыга Үмүрү түмээриХараҥа былыттыы Халыйан киирбиттэрэ Хара
Сиэрдээх дуо ? Үс аҥаар үйэ анараа өттүгэр Үгүс үллэр түүлээҕи Үрүҥ ыраахтааҕыга Үмүрү түмээриХараҥа былыттыы Халыйан киирбиттэрэ Хара
17:41
Биттики алааска өйдөбүнньүк туруорар ытык иэспит
(Аржаков Н.Н.)
Саха сиригэр иккис остуруок тутуллубутун быһаарыы
Билигин билинэллэринэн Саха сиригэр маҥнайгы остуруоктар Дьокуускайга 1632c. ,  1635c. ©л¼±х¼мэºэ уонна Эдьигээ½½э, 1636c. Бутальскайга, 1639c. Зашиверскайга тутуллубуттара диэн. Ити ааттаммыт остуруоктартан атын Дьокуускай кэнниттэн иккис 1634с. тутуллан баран умнуллан хаалбыт остуруок би»иги сайылыкпытыгар Биттикигэ турбут эбит...
    Историянан дьарыктаныыбын аºа ууспут т±р¼тч¼т¼н о½орууттан саºалаабытым, араа»а уонтан тахса сыл буолла бы»ыылаах. Би»иги аºа ууспут урукку аата Аºа дойду сэриитэ буолуор диэри С¼пс¼к Болугур диэн этэ. С¼пс¼к диэн номоххо уонна ¼г¼с ¼»¼йээ½½э киирбит, ырыаºа ылламмыт Омоллоон боотур уола. ¬»¼йээ½½э кэпсэнэринэн Омоллоон бу уола т±р¼¼р¼гэр на»аа с¼пс¼г¼рб¼тэ ¼»¼, онон уолун С¼пс¼к диэн аат биэрбитэ ¼»¼. Омоллоон би»иги аºа ууспут биир с¼д¼ т±рд± буолар. Инньэ гынан Омоллоо½½о сы»ыаннаах материал к±рд¼¼ сылдьан Интернет му½ура суох ресурсатыттан Саха сиригэр к±ск± кэлэ сылдьыбыт нуучча классик суруйааччыта В.Г.Короленко  "Омоллон” диэн кэпсээнин буллум. Ол кэпсээ½½э В.Г.Короленко субу курдук суруйбут[1]:...
Во 2-м  балагурском наслеге,  считающем Омоллона своим  родоначальником,
верстах в  пятнадцати от  Батурусской иногородней управы,  есть исторический
памятник,  имеющий некоторую косвенную связь с памятью Омоллона.  Это старая
деревянная башня,  изображенная на  одном из моих рисунков.  Стоит она среди
обширной равнины (аласа); с одной стороны от лиственничной тайги, подходящей
к ней довольно близко, ее отделяет высохшее болото. Якуты называют эту башню
"кыргыгы-амабар",  что значит "военный амбар". Построена она в два яруса. На
первом  срубе  был  настлан потолок,  бревна которого концами выдавались над
стенами на  аршин,  и  на  этот потолок был  поставлен другой сруб,  пониже.
Теперь потолок провалился,  бревна, и без того тонкие, истлели и опустились,
все  здание  осело.  На  верхнем  срубе  вместо  потолка был  накидан тонкий
жеруняк,  служивший для  защиты от  пущенных отвесно стрел.  В  каждой стене
сделано по два отверстия -  бойницы. Таким образом, всех бойниц шестнадцать.
Рядом с  башней виднеется подполье,  огражденное хорошим срубом,  но  теперь
почти совсем засыпанное землею.
    Саха норуотун тылынан уус-уран айымньытын, былыргы сэ»эннэри уонна кэпсээннэри у»улуччулаах хомуйааччы Д.И.Дьячковскай (Сэ»эн Боло) кинигэтигэр[2]  Илья Дьячковскай "¬±р ампаара” диэн кэпсээнин киллэрбитэ. Кэпсээнтэн к±ст±р¼нэн бу остуруок-ампаар Биттики алааска турбут. Т¼нн¼гэ-¼±лэ»э суох, икки мэндиэмэннээх. Аллараа мэндиэмэнэ илин-соºуруу диэки ааннаах. Бу ампаарга былыргыттан ¼±р хааллыбыт туос т¼кт¼йэ баара ¼»¼. Онно сахалар а»ыылаах ки»илэрэ, оºолоро ±лл±º¼нэ ойуунунан кыырдаран ±лб¼т ки»и кутун хаайтараллара ¼»¼. Бу ампаар ха»ан тутуллубутун манна т±р¼т-уус олохтоох Байбал, Ньукулай, Ыстапаан Ардьакыаптар бэйэлэрэ уонна т±р¼ттэрэ Адам (т±р±±б¼т сыла 1796) даºаны билбэттэрэ эбитэ ¼»¼. Кэлин суол кытыытыгар турар, онон оºо-дьахтар куттанар диэн абаа»ы к±р±н Анньыыс диэн хамаайы ки»иэхэ этэн уоттатан кэби»эллэр.
Бу ¼±»ээ ахтыллыбыт айымньылартан к±ст±р¼нэн В.Г.Короленко уонна И.Дьячковскай биир Биттикигэ турбут остуруок башнятын ампаарын ойуулаабыттар.
Бу остуруок ха»ан тутуллубун ту»унан [3] кинигэ 194 сирэйиттэн маннык аºыахха с±п: ...Обстановка накалилась 1634г. Служилые люди во главе с атаманом И.Галкиным жестокость и вымогательством спровоцировали вооруженное выступление. Улусные жители собрались в Намском улусе с намерением выступить против Галкина. Узнав об этом  он первым навязал бой, однако казакам и промышленникам  пришлось отступить. Осада  острога началась 9 января и продолжалась до 28 февраля. Конец наступил из-за раздоров между осаждающими, особенно кангаласскими и борогонскими. Сразу же после этого атаман Галкин учинил погромы во  всех центральных улусах. Действуя в центральных улусах атаман «заботился» и о «дальних»  землицах. В том же 1634г. году отряд во главе Федором Чуркиным был послан на Алдан к катылинскому князцу Даваня и эвенкам. Отряду удалось поставить острожок «середь Катулинскому роду»… Манна этиллибит Даваня кинээс дьа»аах суругар киирбитинэн Боло К¼л¼кээн бииргэ т±р±±б¼т быраата. Онон кини хатылылар буолбакка болугурдар кинээстэрэ буолар. Даваня бука хатылылары кытта кыраныыссаттан чугас сытар Биттигигэ олорбут буолуон с±п. Онон ха»аактар бэйэлэрин суруктарыгар «середь Катулинскому роду» алºас суруйбуттар. Тоºо диэтэххэ оччолорго соºуруу сытар били½½и Чакыр, Хадаар, Хайахсыт сирдэрэ эмиэ Хатылыга киирэр этилэр.
Онтон Болугурдар сирдэрэ Амма уонна Таатта икки ардыгар били½½и Амма Болугуруттан бу Биттики алааска диэри уонна Тааттаºа ±т±н киирэрэ. Онон бу сирдэринэн Омоллоон боотур бэйэтин бас билэр сирдэрэ буолан элбэхтэ сылдьыбыт, кэлбит-барбыт буолуон с±п. Кини аºата Боло К¼л¼кээн(дьа»аах суругар киирбитэн – князец Гуликан Булканов) Сутуруолаах диэн Хонду уонна Таатта икки ардыгар баар улахан алааска байан-тайан олорбута. Бу икки алаас бэйэлэриттэн чугас-чугас сыталлар, икки ардылара уонча биэрэстэ.
Мантан к±ст±р¼нэн бу остуруогу ха»аактар 1634с. тутпутра бы»аарыллан тахсар.
В.Г.Короленко "Омоллоон” кэпсээниттэн к±ст±р¼нэн историческай матырыйааллары эмиэ кытта биллиспитэ к±ст±р, хайдах болугурдар ±р± турууларын ха»аахтар хам баттаабыттарын суруйбут. Кини билэр, ¼±рэхтээх ки»итэ болугурдары хам баттаабыт ха»аах дэ»ээтинньигин донесениятыттан аахпытым диэбитин суруйбут: "балагурские якуты приведены в покорность",  причем "побито их без числа,  а  начальник со всем семейством, будучи заперт в юрте, сожжен живым". Ол гынан баран ханнык ха»аах донесениятын аахпытын суруйбатах, хас сыллаахха буолбутун, хайаларын балаºаныгар уоттаабыттарын эмиэ суруйбатах. Биллэринэн хатылылары уонна болугурдары хам баттаан баран Чоху Гуликановы уонна ¬±чэй баайы  бастаанньаºа кыттыбытын и»ин Дьокуускай остуруогар тутан киллэрэн ыйаан ±л±рб¼ттэрэ.
2008 cыллаахха Áèòòèêèãý îñòóðóîк òóðáóò ìèýñòýòèí ê±ðä¼¼ сылдьан  àëààñ ñî³óðóó ±òò¼ãýð °ë±êñ±±íä¼ð áóëóíóí äèýêè êûðäàë ñèðãý áûëûðãû ±ò±õò±ð îìîîííîðî áààð ñèðèттэн àëòàí и»ит ê¼¼ñòýýõ óîòòàí óóëëàí àëòàí м±к±ч±х áóîëáóòóí áóëан турабыт. Îíó êûòòà óìàéáûò ìàñ ÷îõòîðî бааллара. Àðàà»à áîëóãóðäàð ±ð± òóðóóëàðûí В.Г.Короленко суруйбутун курдук õà»ààêòàð ìàííà õàì áàòòààáûòòàð áû»ûûëààõ, ±т±хт±р оннулара оччолорго уоттаммыт балаºаннар оннулара буолуохтарын с±п. Бу алтан и»ит ууллубут м±к±ч±º± оччотооºу уорааннаах кэмнэр тыла суох соºотох туо»улара.                  


Ууллубут алтан и»ит м±к±ч±º±

Остуруок тутарга саамай тоºоостоох сиринэн, Биттики алааска Аарахтан киирэр кыбычыы½, суол кытыытыгар баар. Былыр бука бу суол Амма уонна Таатта икки ардыгар сылдьы»арга улахан суолталаах эбитэ буолуо, Тааттаттан саºалаан баран Биттикинэн, Кыыл-Ба»ынан, Ба»ылай алаа»ынан Аммаºа Сулºаччыга тиийэр. Бу сир В.Г.Короленко уонна И.Дьячковскай кэпсээннэригэр остуруок турар сирин ойуулаабыттарыгар ордук с±п т¼бэ»эр. В.Н Иванов [12] кинигэтин 25  сирэйигэр Москватаа³ы Россия государствотын былыргы акталарын архивыгар баар докумуо½½а олоºуран (ф. 214, стб. 53, сст. 506) суруйбут  "... отряд(из 10 человек) Федора Чуркина побывал в "новой землице Катулинсково роду князца Даваня и тунгусских людей” и поставил острожок на устье р.Хампуни – Середь Катулинсково роду... ".  Ыытпыт чинчийиибит да манна остуруок турбут эбит диэн этэргэ дьиэк биэрэр. Ол курдук мантан былыргы уустар о½орбут тимир то»оºолорун, хорºолдьун уонна алтан эмтэркэйдэрин булуталаатыбыт.
У»ун к±рд±±»¼н кэнниттэн В.Г.Короленко 1894c. Биттики остуруогун ойуулабыт уру»уйа дьэ к±»¼ннэ. Уру»уйга к±ст±р¼нэн сирин бы»ыыта би»иги булбут сирбитин кытта с±п т¼бэ»эр.



В.Г.Короленко уру»уйа

Историктар суруйалларынан саамай судургу остуруок тыновой диэн бэрэбинэри туруору тутан о½о»уллубут эргиччи кириэпэс истиэнэлэх буолар. Ол и»игэр аманаттары тутар дьиэ уонна хонор дьиэ баар буолуохтаах. Оччолорго остуруоктар дьон-сэргэ саамай тоºуору»ар сирдэрэ этилэр. Манна кэлэн дьа»аах туттараллара, аманатка тутуллубут дьоннорун босхолоору кэлэллэрэ-бараллара. Ха»аактар суруктарыттан к±рд±хх± оºуруону, алтаны, хорхолдьуну сахалары кытта т¼¼лээххэ матайда»аллар эбит. Онтон ха»аактар манна дьа»аах т±л¼¼р дьону бэлиэтиир суруксуттары, хомуллар дьа»ааºы уонна матайда»ар малы-салы к±р±р харабыллары туталлара. Остуруок башнятын оннун аттыгар хас да ±т±х онно баарыттан к±рд±хх± олор остуруок и»инээºи тутуулар бы»ыылаах.

Тимир уустарын ¼лэрин булуу

Алаас соºуруу ±тт¼гэр баар ©л±кс±±нд¼р булунун диэки кырдалга баар ±т±хт±р омооннорун, били 1642 сыллаахха болугурдар ±р± турууларын ха»аахтар хам баттаан баран балаºаннарын уоттаабыт сирдэрэ буолуон с±п диэн сабаºаабыт,  алтан и»ит к¼¼стээх уоттан ууллан м±к±ч±х буолбутун булбут сирбитин чинчийдибит.  Кытыы диэки, тыа саºатыгар  баар ±т±х омоонун ортотуттан отутча см диаметрдаах тиит мас ¼¼нэн тахсыбыт сирин та»ыттан ки»и харытын саºа суоннаах силис анныттан балайда улахан сутурук саºа тимир болгуо к±»¼ннэ. Ити ±т±х омоонун тулатыттан барыта араас кээмэйдээх 6 тимир сааºын(шлагы) буллубут. Саамай улахан тимир сааºын кээмэйэ уон икки сантиметр. Тимир шлактара к±ст¼б¼ттэринэн сылыктаатахха араа»а тимирдээх таа»ы манна аºалан у»аараллар эбит. Атын сиртэн бэлэм тимир болгуолары аºалаллара эбитэ буоллар тимир саахтара суох буолуо этилэр.  Итинтэн к±ст±р¼нэн болугурдар бу Биттики алааска ха»аахтар кэлиэхтэрин инниттэн тимир у»аарыытынан дьарыктаммыттар.
Ити ¼±»ээ ахтыллыбыттарга олоºуран сабаºалаатахха Биттикигэ тимири у»аарыыны ба»ылаабыт мындыр тимир уустара олоро сылдьыбыттар. Артемьев Н.В. диэн Долуччу Болугурга т±р±±б¼т ки»и ахтыытыттан [5] манныгы ааºыахха с±п: "Былыр саха уустара  у½уоргу хайатын анныттан тимир таа»ы буланнар, у»аараннар, болгуо о½ороллор эбит. Ол гынан баран, араа»ынай ба»ыанньык, с¼гэ, хойгуо, бы»ах э½ин о½ороллор эбит.”


Тимир саахтара

Биттики тимиргэ уустарын сатабылларын кэрэ»элиир ±сс± биир би»ирэмнээх булумньу тосхойдо. Ол Биттики соºуруу ±тт¼гэр баар Хара Уулаах диэн булун   эмпэрэтин сыыра си½нибититтэн  барыта 110 былыргы саха боотурун куйаºын тимир туорумнара (нууччалыыта пластинкалара) к±»¼нн¼лэр[8]. Бу туорумнар ¼¼тэ суохтар. Онон сабаºалаатахха куйаºы та½арга эрэ бэлэмнэниллибиттэр курдук. Бука Биттикигэ олорор тимир уу»а куйаºы та½арга анаан бэлэмнээбит баллырдара бы»ыылаах. Бы»ыыларынан уонна кээмэйдэринэн хас да к±р¼½½э араарыллаллар. Саамай элбэхтэрэ 9x10 см кээмэйдээх туорумнар. Бука сабаºалаатахха куйах к±º¼»¼ к±м¼ск¼¼р ±тт¼гэр  буолуон с±п курдук. Саамай улахан туорумнар кээмэйдэрэ 9х11,5 см. Бы»ыылара ¼с ±тт¼лэрэ к±н±л±р, биир аллараа ±тт± т±г¼р¼кт¼½¼, эминньэхтээх. Саба т¼»эр курдук о½о»ууларынан сабаºалаатахха бука сарыны уонна т¼±»¼ харыстыыр туорумнар буолуохтарын с±п. У»ун синньигэс туорумнар 6х10 см кээмэйдээхтэр, сарыны к±м¼ск¼¼ргэ аналлаахтар. Саамай кыралара 7x8 см  кэмэйдээхтэр. Туорумнар халы½нара улахаттарын киэнэ 1,6 мм тиийэр, кыра туорумнар халы½нара 1 мм. Улахан туорумнар ыйаа»ыннара 70 г тиийэр. Куйах туорумнара охсууну ¼ч¼гэйдик тулуйдун диэн ±сс± бары иэºиилээх гына о½о»уллубуттар.



Биттикиттэн к±ст¼б¼т тимир куйах

Руна суруктаахтарын бэлиэтэ

Биир дьо»уннаах булуубутунан сирэйигэр былыргы руническай суруктаах  алтан би»илэх буолар. Былыргы т¼¼рдэр Енисей уонна Орхон ±р¼скэ суруйан хаалларбыт мэ½э таастарын суруктарын ааºынан араас кэм½э дьарыктаммыт Малов С.Е., Ксенофонтов Г.В., Н.К.Антонов уонна Кривошапкин А.И. (Айы½а)   рунаны ааºар ¼лэлэрин билсэн баран тойонноотоххо би»илэх суруга "мэ”, "»эрии” диэн ааºыллар. Онон бука бу би»илэх болугурдар боотурдарын тойонун тамгата(бэлиэтэ) буолуон с±п курдук.  Бу би»илэххэ майгынныыр руна суруктаах ¼р¼½ к±м¼с би»илэх Верхоянскай музейыгар баарын ту»унан Саха Сирэ ха»ыат суруйан турар[6]. Ити би»илэх руна суруга "мэ” "¼½” "к¼¼с” диэн ааºыллар эбэтэр би»илэх ха»аайына кинээс эбэтэр кулуба буолуо. Бу руна суруктаах би»илэхтэр  былыргы сахалар суруктаахтарын ±сс± т±г¼л кэрэ»элиир туо»улар буолаллар.

          

Биттики руналаах би»илэºэ            Верхоянскай руналаах би»илэºэ
      
Аºа уустар тамга би»илэхтэрэ

Биттикиттэн аны сирэйин ортотунан хайа охсуллубут дьикти ойуулаах боруонсаттан о½о»уллубут би»илэх а½ара к±»¼ннэ. Дьэ дьикти?  Тоºо хайа охсубуттара эбитэ буолла? Сэрэйдэххэ мэнээх хайа охсубатахтара чахчы. Бука аºа уу»угар буолбут ыар ±л¼¼-с¼т¼¼ соºотох туо»ута буолан ордон хаалан баччаа½½а диэри тиийэн кэллэºэ.  Сыныйан к±рд±хх± ортотунан буолбакка, биилээºи бы»аºы дуу, эбэтэр бата»ы дуу арыый туора соºус тутан анаан-минээн хайыппыттар. Анаан-минээн тарбахха кэтиллэ сырыттаºына хайыппыттарын биилээх эттик би»илэх сирэйин ортотугар тиийиэр диэри батары киирбитэ туо»улуур. Тоºо диэтэххэ охсуу кэмигэр би»илэх сирэйин ис ±тт± тарбах у½уоºар тирэнэр, ол и»ин биилээх би»илэх ¼нт¼р¼й¼±р диэри сирэйигэр балайда дири½ник батары киирбит. Би»илэºи хайа охсоллоругар хары мэ»эйдээн биилээºи арыый туора тутпуттара эмиэ би»илэх тарбахтарга кэтиллэ сырыттаºына хайа охсуллубутугар с±пт±±º±р дьиэк биэрэр. Би»илэх сирэйин кытыытыгар эргиччи баар киэргэл ойуута элэйбититтэн сылыктаатахха бэрт у»уннук кэтиллибит. Хас ¼йэлэргэ т±»± к±л¼±нэ ки»и кэтэ сылдьыбыта биллибэт.  О½о»уллубут тимирэ даºаны сымнаºас буолбатах, ¼лт¼р¼йб¼т¼ттэн к±рд±хх± кытаанах, хатан соºус тимир. Би»илэх булуллубут сирэ эмиэ дьикти баºайы бы»ыылаах ±т±хт±р оннулара. Бу сир алаас соºуруу ±тт¼гэр Кыыл Ба»ыгар тахсар суол илин ±тт¼нэн тыа саºатыгар кутуу буор к¼рдь¼ккэ майгынныыр ¼рдэл сир. Буор к¼рдь¼к и»игэр кэккэлэ»э ха»ыллыбыт сэттэ ¼¼т угар ии½½э майгынныыр ха»ыылар омоонноро бааллар. Бачча элбэх иини биир сиргэ тоºо хастылар, ама барыларыгар ¼¼т угуохтара дуо? Тоºо эрэ бу буорунан кутуу к¼рдь¼к былыргы сахалар сэрииттэн хаххаланар б±º±рг±т¼н¼¼ тутууларын санатар. Историктар суруйалларынан сахалар ха»аактар кэлиилэрин саºана хаххаланар б±º±рг±т¼н¼¼ тутуулаах этилэр. Икки хос холлоºостуу туруору тутан симиллибит у»уктаах бэрэбинэ икки ардыгар буору кутан о½ороллоро. Маннык б±º±рг±т¼н¼¼ тутууну к¼¼лэ диэн ааттыыллара. К¼¼лэ и»игэр дьоннорун, оºолорун, ойохторун са»ыарар ииннэри ха»аллара. К¼¼лэ ¼рд¼к хоруоллардаах буолара. Би»илэх к±ст¼б¼т сирэ буор к¼рдь¼кт¼¼ кутуллубутун тас ±тт¼гэр баар тэлгэ»э курдук сир.


Биттики би»илэºэ

Дьэ бу туох суолталаах би»илэх эбитэ буолла уонна тоºо хайа оºустулар? Бу ыйытыктар би»илэºи ылан к±рд±º¼м аайы к±б±н тахса тураллар. ©ск±т¼н бу би»илэºи аºа уус бэлиэтэ (тамгата) диир буоллахха, хайа охсуу мээнэ буолбахха дирин ис хо»оонноох толоруллубут.
Оччотугар бу аºа уус тамгата буолар би»илэºи тарбахтары хайа охсуу аºа уу»ун икки ардынааºы хааннаах иэстэбил толоруутун олоххо киллэрии сиэрэ-туома буолаарай? Оччотооºу ¼½с¼¼лэртэн [9]  к±рд±хх± Ньыргаайы Болтонин  ±л±рб¼т дьонуттан кулгаахтарын быспыт. А.Саввин [10] суруйарынан Ньыргаайы кыайбыт дьонун кулгаахтарын бы»ар адьыната эбит. Сорох боотурдар кыайбыт дьоннорун муруннарын эбэтэр тарбахтарын бы»ар, сорохтор харахтарын эбэтэр с¼рэхтэрин-быардарын хостуур адьынаттаах ¼»¼лэр. Б¼л¼¼ Омоллооно ±ст±±хт±р¼н т±б±т¼н бы»ан ылан баран атыгар т±рг¼¼лэнэрэ ¼»¼. Ол адьынатын и»ин "Хааннаах ки»и ба»а т±рг¼¼лээх – улуу Омоллоон” диэн аат биэрбиттэр. Багдарыын С¼лбэ [5] "Номохтор, ¼»¼йээннэр” диэн 2004c. тахсыбыт кинигэтигэр Артемьем Н.В. "Батас сууйбут” диэн ахтыытыгар Омоллоон боотур Б±º± ¬±к¼йэни ±л±р±н баран ортоку тарбаºыттан ¼р¼½ к±м¼с би»илэºин илиититтин тарбаºын бы»ыта сынньан ылбыт диэн кэпсэнэр. 1675с. Дьаархан сахалара ±р± турууларын кэмигэр Балтуга Тимереев Лаврентьев диэн ха»аагы ±л±р±н баран хайдах гыммытын ха»аактар суруктарыттан  аºаллым [11]: "грудь спороли сердце выняли и глаза выкололи и у рук персти обсекли”. ¬±»ээ суруллубуттартан к±рд±хх± хотторбут ки»и тарбаºын бы»а охсуу кыргыс кэмин хардааччы хааннаах к¼¼стээх боотурдарын ку»аºан адьынаттара оччолорго ¼гэскэ кубулуйбут курдук. Ити ¼гэ»и ха»аактар да туту»аллара чахчы.
В.Г.Короленко "Омоллон”  диэн кэпээнигэр суруйбутуттан "балагурские якуты приведены в покорность",  причем "побито их без числа,  а  начальник со всем семейством, будучи заперт в юрте, сожжен живым" уонна ха»аактар суруктарыгар олоºуран " ... В том же 1634г. году отряд во главе Федором Чуркиным был послан на Алдан к катылинскому князцу Даваня и эвенкам. Отряду удалось поставить острожок «середь Катулинскому роду»…" толкуйдаатахха араа»а хайдыбыт би»илэх ха»аактар болугурдар ±р± турууларын хам баттаа»ыны эбэтэр остуруогу тутууну кытта сибээстээх курдук. Тоºо эрэ ха»аактар "удалось поставить острожок” диэбиттэр. Остуруогу улахан утарсыыны к±рс±н туппуттар бы»ыылаах. Дьа»аах кинигэтигэр 1640c. Ат К¼»э½эй диэн Даваня уола ха»аактарга Даваня 1633с. ±лб¼тэ диэбит да биир сылы алºа»ыан с±п. 1632c. ха»аактар болугурдар хахха б±º±рг±т¼н¼¼лэрин сэриилээн ылан баран Даваня кинээ»и аºа уу»ун ба»ылыгыттан устуу сиэрин б±º±рг±т¼н¼¼ иннинээºи тэлгэ»эºэ толорон, тарбахтаах би»илэºи хайа охсон баран, балаºаныгар кэргэннирин кытта уоттаабыт буоллахтарына да к±½¼лэ, эбэтэр остуруогу тутууну утарсыбын и»ин 1634c. ±л±рд¼лэр дуу? Би»илэх а½ара к±ст¼бэтэ. Араа»а бы»а охсуллубут тарбаºы кытта  туо»у гынан кыргыс ¼йэтин ¼гэ»инэн илдьэ барбыттар бы»ыылаах.


Биттики алааска былыргытын ¼±рэтии т¼м¼гэр:

1. Бу алааска Дьокуускай остуруогун кэнниттэн иккис остуруок 1634с. тутуллубут диэн бы»аарылынна, архивка тутуллубутун туо»улуур докумуон баара билиннэ, остуруок ойуута уонна турбут сирэ булулунна. Болугурдар ±р± турууларын хам баттаа»ын туо»ута к±»¼ннэ.
2. Биттики алааска ха»аактар кэлиэхтэрин инниттэн тимир у»аарыытынан дьарыктаммыттара билиннэ.
3. Сахалар былыр тимир куйахтаахтара ¼»¼йээ½½э эрэ биллэр буоллаºына, билигин Биттикиттэн к±ст¼б¼т тимир куйах сахалар куйахтара хайдах о½о»уулааºын дьи½-чахчы кимиэхэ баºарар к±рд±р±р халбаннаабат туо»унан буолар.
4. Сахалар былыр социальнай статустарын бэлиэтиир тамга бэлиэлээхтэрин туо»улуур би»илэхтэр к±»¼нн¼лэр. Онтукаларыгар руна суругу кытта ту»аналлар эбит.
5. Саха сирэ Россияºа холбоспута 380 сылынан бу дири½ историялаах Биттики алааска былыргы  ±б¼гэлэрбит бэйэлэрин кэмнэригэр ¼рд¼к та»ымнаахтык олорбуттарыгар уонна утарсан сор суолламмыттарыгар   ±йд±б¼ннь¼к бэлиэ туруорар ытык иэспит буолар дии саныыбын.



Туттуллубут литература

1. В.Г.Короленко. Рассказ "Омоллон”.
2. С.И.Дъячковский(Сэ»эн Боло). С¼д¼ т±р¼ттэрбит олохторуттан. ¬»¼йээннэр - Дьокуускай, Бичик -2002.
3. Якутия, историко-культурный атлас - издательство Феория, Москва – 2007г.
4. М.С. Иванов (Багдарыын С¼лбэ) "¬»¼йээннэр, номохтор” 1 кинигэ, - Дьокуускай, Бичик - 2004c.

5. М.С. Иванов (Багдарыын С¼лбэ) "¬»¼йээннэр, номохтор” 2 кинигэ, - Дьокуускай, Бичик - 2006c.
6. "Саха сирэ” ха»ыат "Бичиктээх би»илэх уонна суруктаах холбуйа”, от ыйын 13 к¼нэ 2009c.
7. В Якутии находили атлантов , «Якутск вечерний». № 47, 1 декабря 2006.
8. "Саха сирэ” ха»ыат, "Биттики бэлэºэ”, бэс ыйын 10 к¼нэ 2010с.
9. С.А.Токарев. Общественный строй якутов – Якутск, 1945с.
10. Архив ЯНЦ, фонд4, опись 12, дело 12.
11. Колониальная политика Московского государства в Якутии в ХVII.: Сб. документов.- Изд-во Ин-та народов Севера ЦИК СССР им. И.Г.Смидовича, 1936, стр ХVII.
12. В.Н.Иванов. Якутия в составе русского государства (XVII век). – Якутск, 2002г.


Сиэрдээх дуо ?
    Николай Аржаков
Үс аҥаар үйэ анараа өттүгэр

Үгүс үллэр түүлээҕи

Үрүҥ ыраахтааҕыга

Үмүрү түмээри

Үc саха дойдутугар

Үс үллэр сүүрүктээх

Улуу өрүс тардыытыгар

Хараҥа былыттыы

Халыйан киирбиттэрэ

Хара дьайдыы

Хаан-өлүү суоллаах

Хаһаак сэриитэ.

Сири-сибиири

Сиҥнэри үктээн,

Сур бөрөлүү сундулуһан,

Сотуллубат түһээни

Сурукка киллэрэн,

Саха сирэйдээҕи

Сэттэтин ылан,

Соролоон барбыттара.

Сатаан төлөөбөтөххүнэ

Сүөһүгүн былдьаан

Сиирэ-аһыыра суох

Сир устун ытыахтара,

Утары эттэххинэ

Урууларгын аманатка

Уган биэрэҥҥин

Ууга-уотка түһэн

Утуйар уугун умнан

Утары уунары булан

Быыһаан ылар

Кыһалҕата кыпчыйыа.

Өрө турдаххына

Өлөрөн баран

Өлөр аймахтаргар

Өссө эбии

Өр кэмҥэ

Төлөрүйбэт түһээнинэн

Күлүү гыммыттыы

Күһэйиллии күүтэрэ.

Ыар тыыннаах

Ынырык баттал

Ыбылы ылбыт

Ытаччатын

Ыыра тардаары

Ыччат дьон

Утары туран

Буулдьаҕа табыллан

Буору уоппута.

Дьон чулуута Чугастан ыраахтан

Тутуллан киирэн

Кытарбытынан сиэтиллэн

Үөрбэҕэ олордуллан

Ойоҕосторуттан ыйанан

Сору-муҥу көрөн

Сиикэйдии сэймэктэнэн

Сирдэрин-дьоннорун туһугар

Сор суолламмыттара.

Ойохторо-оҕолоро

Олорор балаҕаннарыгар

Тыыннаахтыы уоттанан

Орто дойдуттан арахпыттара.

Дьэ уонна билиҥҥи

Сайдыылаах үйэ

Саргылаах сахата

Кэлэр көлүөнэ

Кэскилин туһугар

Олохторун толук ууран

Охсуспут чулуу дьоммут

Үтүө ааттарын

Умнан туран

Көмүс уҥуохтарын үрдүгэр

«Көҥул өттүнэн»

Киирбиппит

Үөрүүлээх күнүн

Үбулүөйдээн үнкүүлүрбүт

«Сиэрдээх дуо?» - диэн

Ыйытык үөскүө

Үйэ саас тухары.


Category: История, философия | Views: 1813 | Added by: uhhan2
Total comments: 0
Only registered users can add comments.
[ Registration | Login ]
Сонуннар күннэринэн
«  Бэс ыйа 2012  »
БнОпСэЧпБтСбБс
    123
45678910
11121314151617
18192021222324
252627282930
Көрдөө (поиск)
Атын сирдэр
Ааҕыылар
Баар бары (online): 39
Ыалдьыттар (гостей): 39
Кыттааччылар (пользователей): 0
Copyright Uhhan © 2024