Норуот кырдьыгы эрэйэр!

    Быыбардар са±аланаары туралларынан дьону-сэргэни утуйа сытар ууларын то±о аймаан, к³мµ³л муу´унуу ³р³ барчалаан, халаан уута кэлбитинии то±о халыйан «мин бэйэлээ±и аны туох тохтотуой, дьэ эрэ ким баарый миигин утары» диэбиттии аарыгыран-аамсыгыран, сорох-сорохтор бэлиэр кыайбыттыы киэн тутта киэптэнэ сылдьалларыттан да к³рд³хх³ «уруккулуу эмиэ олорон хаалаары гынныбыт дуу» диэн санаа, хас биирдии ки´иэхэ тиийэн кэлиэх курдук.
    Быыбардар кэлэллэриттэн бар дьоммут µ³рэллэрэ-к³т³лл³р³ толкуйдаан к³рд³хх³ эмиэ да с³п курдук. Ба±ар биир эмэ дэлэгэй кандидат тугу эмэ «дук» гынна±ына µптэнэн-астанан, сарсы²²ыга эрэ тиийиэ да буоллар, «µрµ² тыыммын ³рµ´µйµ³, у´ун да сонноммоторбун, о±олорбун а´атан эрэр харчыланабын, онон баран тылбай-³сп³й буоллахха сатаныы´ы» диэн санаанан салайтаран, тыа ки´итэ таарыччы сэргэхсийээри да±аны кулууп дуу, администрация дуу диэки аргыыйдык хаама турда…Дьи² дьыалатыгар уонна миэстэтигэр тиийдэххэ хас биирдии тыа сирин нэ´илиэктэригэр барытыгар да±аны биир итинник хартыына буолуо диэн санаа киирэр.

    Бу саас буолбут Ил Тµмэн сессиятыгар быыбар сокуонугар э²ин элбэх, араа´ынай уларытыылар киирдилэр. Ол онтон мин биир тµгэ²²э тохтоон ымпыктаан-чымпыктаан ырытан к³рµ³хпµн ба±ардым. Бу хас биирдии быыбарга кыттар кандидат, быыбарга бэйэтин быыбар иннигэр ыытар хампаанньатыгар ту´анарыгар к³²µллэммит харчытын фондатыгар аналлаах.

    Са²а ылыллыбыт сокуонунан хас биирдии кандидат 5 м³лµйµ³²²э тиийэ сууммалаах фонданы тэринэрэ уонна ту´анара к³²µллэннэ. Тыа дьонноругар барахсаттарга бу харчы санаата да тиийбэт µп буоларын сорох-сорох кандидаттарбыт кумаардаан да к³рб³кк³ ити курдук µтµмэн µгµс µбµ быыбарга кыайа охсоору таа±ы таах ити фондалары тэринэн уол о±о одьунаа´а, кыыс о±о кыскыйдаана буолан, килэрийэн-молоруйан мотохоччу´алларын к³р³рг³ хайдах эрэ олуона ба±айы. Ол эбэтэр уопсай сууммата 200-тан тахса м³лµйµ³н солкуобайдаах µбµ ким эрэ кэлэн тугу эрэ эрэннэрэригэр, дьон иннигэр олоруом, µлэлиэм, кы´аллыам диэн эрэннэрии былаастаах сымыйа уонна тыал, курдук тылларынан ы´ыахтаналларыгар барыахтаах! Дьэ мо´уок диэтэ±и²…

    Саамай кы´ыыта диэн баар бу ааспыт ы²ырыылаах мунньах µлэтин тµмµгµнэн, тыабыт дьонугар суолта эмиэ бэриллибэтэ, улахан бол±омто ууруллубата. Эмиэ таах быра±аттаан кэбистибит. Бу олус хомолтолоох. Бу манан сибээстээн сорох-сорохтор арыычча суобас дуома орпут дьонноро хайдах эрэ сахалыы сиэринэн табыга´а да суо±ун ³йд³³н, кэлээри турар быыбардарга кандидатынан туруоруммат µлµгэрдэрэ µ³скµ³х курдук ээ, ураа²хайдар!
    Хайа ба±арар тутул бар-дьонун иннин кыайан к³рб³т-салайбат буолла да±аны сиэр-туом уонна уопсай ирдэбил бы´ыытынан туораан биэриэхтээх. Ону баара ма²алай туолбата диэн баар, ки´и аймахха былыр былыргыттан. «Ки´и хара±ын иинин эрэ буора толорор» дииллэрэ кырдьык да±аны бы´ыылаах. Ыччаттарбытыгар тугу да±аны хаалларбат кыахха киирдибит. Тыабыт сирэ былыр µйэ умнууга хаалбыта быйа²наах баа´ыналарбыт, µµнµµлээх ходу´аларбыт т³рдµттэн быра±ыллыбыттарынан ынах сµ³´µ, сылгы, таба ахсаана лаппа а±ыйаабытынан уонна дьон µксэ, ордук эдэр ыччат куорат э²эр тарды´ар буолбутуттан да±аны тэ²нээн к³р³н этиэххэ с³п.

    Билигин быыбардар иннилэринэ т³´³ эрэ дьµ´µлэннэллэр ки´и кыбыстыах. Дьоммут эрэйдээхтэри а´ымматтара сµрµккэтин. Биир эмэ олоххо сэргэх к³рµµлээх дьон убаастабылынан ту´анар ки´ини була охсон инициативнай б³л³х, штаб тэринэн µлэлээн тилигирээбитинэн барыахтара. Бу эмиэ дьи²инэн ку´а±ана суох дьыала курдук. Ол эрээри билигин олохпут тутулун дьи²нээх ³йд³бµлэ: ким кыахтаах уонна харчылаах ол ха´аайын уонна былаас!

    Оччотугар дьоммут, ордук тыабыт дьоно туохха тиксэллэрий, хайдах буолалларый? Улахан а²ара µлэтэ суох олорор диэтэхпинэ улаханнык сыыстарыам суо±а. Ордук тумус туттар эр дьоммут, ыаллар а±алара. Эр ки´и тыа сиригэр Сэбиэскэй былаас суулларыллыа±ыттан ылата дьиэтигэр харчыны кыайан а±албат буолбута, ки´и киэнэ µс кырыылаа±ыттан, дьиэ б³±µгэр кубулуйбута. Ынах ыыр, туох эмэ кыра иппэй-туппай µлэ к³´µннэ±инэ µлэлээбитэ буолан сµ³дэ²ниир. Бу манныкка кимнээх тиэрдибиттэрин, то±о оннукка тиийбиппитин толкуйдуур кэм кэллэ бы´ыылаах диэхпин ба±арабын кµндµ Сахам дьоно!

    Били²²и кэм²э быыбартан сылтаан аймах-айма±ынан тыл-тылга киирсибэт буолуута, онтон сылтаан ыаллыы олорор ыалгын кытта дьиэ-дьиэ±эр киирсибэт да буолуута баар тµгэннэр. £йдµ³ххэйи² эрэ 20 сыл аннараа ³ттµгэр хайда±ын? Маннык буоларын би´иги тµ´ээн да±аны баттаппат этибит. Бары биир иллээх дьиэ-кэргэн буолан олорбуппут. ¥³рэхпит т³л³бµрдээх буолуутун ол кэм²э олох сымыйа дой±ох курдук истиэ этибит. Билигин балыы´а±а тиийдэхпитинэ уон араас анализтары туспа сыаналаах кырата суох харчы т³л³³н туттарабыт. Ити барыта били²²и тутул би´игини барыбытын туох барыта т³л³бµрдээх буоларыгар µ³рэтэ сатыыр бы´ыыта.

Армия±а барар о±олорбут µгµс ³тт³ доруобуйаларынан сыыйыллаллар. Олохпут хаамыыта итинтэн да к³ст³р, тугу а´ыы сылдьарбыт, хайдах эт-хаан ³ттµнэн кэхтэн эрэрбит, олохпут ыараханыттан ³й-санаа да буккуллан и´эр.

Норуот кырдьыгы эрэйэр! Тохтотуохха наада бу маны. То±о маннык айылаах тугу да кыайан ³йд³³б³т омукка кубулуйан киирэн бардыбыт? Аа±ыахха наада барытын, µ³рэтиэххэ наада барытын. Аммосов, Ойуунускай, Барахов, Аржаков дии-диилэр ч³мч³к³л³рбµт барахсаттар бу тумус туттар дьоммут барахсаттар туох и´ин турууласпыттарын, охсуспуттарын, хотуулаахтык µлэлээбиттэрин, тыыннарын толук уурбуттарын кыайан ³йд³³б³тт³р³ буолуо диэ±и бары µ³рэхтээх дьон курдуктар. Кинилэр бары бастатан туран баай батталын утары бассабыык партия былаа±ын ³р³ тутан дьи²нээх норуот былаа´ын туругурдар ту´угар охсуспуттара буолбат дуо би´иги чулуу дьоннорбут? Кинилэр куруук норуоту кытта бииргэ этилэр. К³м³л³´³³ччµлэр, к³мµскээччилэр кинилэр этэ.

Мин ааспыт ыстатыйаларбар µµккэ-эккэ государственнай сакаас о²орон атыыла´ыахха наада диэн суруйбутум. Бу сакаа´ы ситэриилээх былаастар дири²ник уонна бары ³ртµнэн толкуйдаан ымпыктаан-чымпыктаан о²орботохторуна тыа сирэ сотору эстиэ±э. Билигин тыа сирин нэ´илиэктэригэр тиийдэххинэ ³сс³ социализм кэмиттэн хаалбыт тыа ха´аайыстыбатынан дьарыктаммыт государственнай тэрилтэлэр тобохторо баар буолан дьон-сэргэ нэ´иилэ сыккыраан олороро тута харахха быра±ыллар. Ону нэ´илиэк ба´ылыктара да бэйэлэрэ билинэллэр. Оту-ма´ы, муу´у-ууну тиэйтэрии кы´ал±ата тыа сирин оло±ор ханна барыай?

Бу да былаас тутула ³р буолуо суо±а дии саныыбын. Онно-манна тии´инэр ту´уттан араас алба´ынан партия±а киирбит дьоннор оччоттон бачча±а диэри бааллар. Ол да и´ин аймахта´ыы, сылаас уонна былаастаах миэстэ инниттэн сирэй к³рб³х буола сатаан илин-кэлин тµ´ээ´ин, ол тµмµгэр кылаассабай сэргэ±и сµтэрэн партия ис тутулун сатарытан, ыытар политикатын токурутан «ал±аска» партия±а киирии тµмµгэр ССКП µрдµкµ салайааччылара та²нарыы суолугар турбуттарын тµмµгэр ССРС 1991 сыллаахха эстибитэ.

Норуот кырдьыгы эрэйэр! Сарсы²²ы килиэбин харчытын хантан ыларын ту´унан толкуйдаабакка эрэ норуот ки´илии олоруон ба±арар! Ол и´ин би´иги сахалар Аммосов, Ойуунускай, Барахов, Аржаков курдук, бар-дьоммут ту´угар, дьоммут-сэргэбит µлэлэнэн-хамнастанан, босхо µ³рэнэрин, эмтэнэрин инниттэн былаа´ы норуоту кытта холбуохха наада.

Били²²и тутул капитализмы тутар. Ол гынан баран ыйыппыттара дуо, ону би´игиттэн-дьи²нээх норуоттан, ылыныахтарын иннинэ?
Билигин тыа сиригэр µлэ миэстэтэ суох, онно аналлаах усулуобуйа, тэрээ´ин ханнык да±аны ³ттµнэн к³стµбэт. Ол эбэтэр о±олордоох ыал, ийэлэрэ а±алара кыайан µлэлиир кыахтаах да буоллахтарына, µлэлэрэ суох буолан о±олорун т³л³бµрдээх µ³рэххэ µ³рэттэрэр кыахтара суох буолан тахсар. Манна б³л³´µ³к буолан таайа сатыыр да наадата суох. Холобурун ыллахха, кµ´µн о±о±ун оскуола±а µ³рэттэрэ ыыппыты² т³нн³н кэлэн миигин аны харчыта суох µ³рэппэттэр µ´µ, онон харчыта а±алы² диэтэ±инэ, хантан ыла±ыт харчыны µлэтэ, дохуота суох олорон?

Би´иги коммунистар туруорар боппуруостарбыт биир бастакы пуунунан сиртэн хостонор баай государство бас билиитигэр баар буолуохтаах диэн. Ити мээнэ±э этиллибэт этиилэр. То±о диэтэргит т³л³бµрэ суох µ³рэх, т³л³бµрэ суох балыы´а±а туттарыллар анализ, онтон да атын били²²и ³²³л³р барыта урукку Сэбиэскэй кэм²э сиртэн хостонор баай µбµттэн барыта онно барар этэ. Ол онтон киирэр харчы ки´и аймах сайдарыгар, боростуой тыа ыалын о±ото ыраах со±уруу куоракка барыларын кытта тэ²²э Саха сиригэр суох сэдэх идэлэргэ µ³рэнэн кэлэригэр барыта туттуллар этэ.

¥³´ээ быыбарга кандидаттар фондаларын ту´унан ахтан а´арбытым. Бу харчыларын ити кэриэтин тыа сирин сайдыытыгар биэрэн т³´³л³³х дьон бар±а махталларын ылыах этилэрий. Ил Тµмэн ити сокуону ыларыгар аа±ыы, суот б³±³ буоллахтара дии биллэн турар. Ол эбэтэр, быыбарга киирсэргэ харчы баар, онтон µµт сыанатын µрдэтиигэ харчы суох! Дьэ дьиибэ, дьээбэ ба±айы кэмнэргэ олоробут дии санаабаккыт дуо, тыа дьоно? Хантан ылбыттарый бу харчыны? Тыабыт дьоно µлэлээн хамнас аахсан µлэлииллэригэр, µлэ миэстэтин та´аарарга харчы суох, быыбарга харчы баар.
Олох дьи²нээ±инэн к³р³р уонна сыаналыыр буоллахха, бу курдук улахан сууммалаах кандидаттар фондаларын сокуонунан бигэргэтэн олоххо киллэрии быыбар ис хо´оонун уонна бэрээдэгин чы²ха атын суолга та´аарар аналлаах. Ол курдук норуот к³²µл уонна тутулуга суох быыбара олох дьи²нээх коммерческай бырайыакка кубулуйар, ол эбэтэр кандидат мандаатын атыыла´арыгар бы´аччы кыах биэрэр.

Биллэн турар, сокуон нуорматын бы´ыытынан аныгы кандидаттар ити фондаларын толору кээмэйинэн тэринэллэрэ олох саарбахтаммат. Онно оло±уран дьи² норуот уонна быыбардааччы интэриэ´игэр т³рµт с³п тµбэспэт икки суол тµктэри дьыала тахсан кэлэрэ дьэ²кэтик к³ст³н турар.
Ол курдук, бастатан туран, ити курдук улахан сууммалаах фонданы тэринэр кыахтаах кандидат боростуой µлэ´ит, чиэ´инэй уонна уопсай интэриэ´и ³р³ тутар дьоннор истэриттэн ха´ан да±аны кыайан тахсыбата биллэн турар. Ол эбэтэр эмиэ син биир били²²и курдук ким балачча кыа±ын ылыммыт, µбµ-харчыны и²эриммит, былаас уонна бала´ыанньа µрдµкµ кэрдии´игэр сылдьар дьоннор истэриттэн кандидаттарынан кыайа-хото туруохтара саарбахтаммат уонна норуот депутатын µрдµк аатын сµгµ³хтэрэ.

Ол эрээри, кинилэртэн норуот депутатын µрдµк эбээ´инэ´ин уонна эппиэтинэ´ин толору сµгэргэ уонна тиритэ-хорута, дири² хорутуулаахтык µлэлииргэ бэлэм ки´ини булар – уустук боппуруос.
Икки´инэн, т³´³ да±аны аныгы сокуон ирдэбилинэн быыбардааччылар куоластарын а´а±астык атыыла´ан ылыы к³²µллэммэт да буоллар били²²и курдук кы´ал±алаах, кырыымчык кэм²э ки´и санаатын тардар курдук араас элбэх ньымалар аныгы быыбар са²ардыллыбыт технологияларыгар бэрт элбэхтик ту´аныллаллар. Дьэ, ол и´ин ким элбэх µбµ бэйэтин фондатыгар тµмпµт кандидат бу ³ттµнэн ордук сµµйµµлээх буолан тахсара к³ст³н турара чахчы.

Бу барыта быыбар хампаанньатын чиэ´инэйэ суох кирдээхтик ыытарга киэ² кыахтары арыйар суолунан буолаллар.
Саамай хомолтолоо±о уонна сатала суо±а, бу манна саамай элбэх ахсааннаах чиэ´инэй уонна араас элбэх кы´ал±алардаах боростуой быыбардааччы бу улахан уода´ыннаах угаайылаах албаска халба²а суох киирэн дьи² бэйэлэрин уонна уопсай интэриэстэрин туора анньан туран, µрдµкµ былааска уонна бала´ыанньа±а тала´ар, µгµс ³ттµгэр тус бэйэлэрин интэриэстэринэн олорор, ол эрээри элбэх харчылаах, элбэ±и эрэннэрэр минньигэс тыллаах кандидаттар и´ин сырыа аайы куоласпытын биэрэ олоробут. Ол да и´ин µлэбит-хамнаспыт ³нµйбэт, олохпут-дьа´ахпыт тупсубат, уйгубут улааппат, удьуорбут тэнийбэт.

Ыйытыахха наада бу маны, µ³рэтиэххэ наада бу маны. Туох ааттаах µлµгэрэй бу? Норуот кырдьыгы эрэйэр!

Норуоппут сайдарын, олохпут тупсарын ту´угар чахчы норуот иннигэр µлэлиир, ыалдьар, уларытыыны та´аарар депутаттар тахсалларыгар хас биирдии ки´и толкуйдуура эрэйиллэр. Ха´аа²²ыга диэри Саха эр ки´итэ µлэтэ, хамна´а суох сылдьыай? То±о сорох ки´и элбэх харчылаах, µлэлээх буолуохтаа±ый, сорох харчыта да, µлэтэ да суох олороруй? Сайдыылаах общество хас биирдии дьиэ кэргэнтэн тутулуктаах.
Сэбиэскэй кэмІэ улааппыт, µлэлээбит дьоннор баар эрдэхтэринэ тыа сирин сайыннарыыга улахан µлэни ыытыыга, эдэр специалистар µлэлээх буолууларын хааччыйыыга бол±омтону ууруохха. Кистэл буолбатах µрдµк µірэ±и бµтэрбит о±олор билигин µлэ булуулара олус ыарахан. Маннык тµгэІІэ биир эмэ депутат кімі буолбута буолуо дуо? Кимий биґиги депутаппыт?
Норуокка депутат наада дуо? Тугу кімілісті? Быыбарга хайдах кыттабыт?...