Э.К. Пекарскай сахалыы тылдьытын сорҕото аан бастаан Дьокуускайга 1899 с. тахса сылдьыбыта. Ол эрээри үп-ас көстүбэккэ салҕамматаҕа. Билим академиятын ыҥырыытынан Пекарскай 1905 с. Петербурга көһөн, үлэтин салҕаабыта. 1907 с. Билим академиятын кыһатыгар тылдьыт бастакы таһаарыыта күн сирин көрбүтэ. Өрөбөлүүссүйэ буолуор диэри 5 түһүмэх бэчээттэммитэ. 1923 с. бу таһаарыыны сөргүппүттэрэ. 1925 сылтан ыла, Саха АССР Совнаркома үп көрбүтүн кэннэ, сыл ахсын бэчээттэнэн барбыта (1927 с., бэл, икки түһүмэх тахсыбыта). Бу улахан, кэскиллээх үлэ 1930 с. түмүктэммитэ.
Тылдьыты оҥорууга элбэх тыл үөрэхтээҕин, чуолаан академик В.Радловы сэргэ саха дьоно – М.Н. Андросов-Ионов, С.А. Новгородов, Г.В. Баишев. А.Н. Никифоров быһаччы кыттыбыттарын, көмөлөспүттэрин туһунан тылдьыт иккис таһаарыытын киирии тылыгар сурулла сылдьар (Э.К. Пекарскай төрөөбүтэ 100 сылыгар анаан, тугу да уларыппакка 1958 с. таһаарбыттара).
* * *
Саас кэлэн, элбэх уруу (сыбаайба) тэриллэн эрэр. Саҥа уруу-аймах буолааччылар, баҕар, бу тылдьыкка киирбит, билигин умнулла быһыытыйбыт тыллары күннээҕи олоххо туһаныахтара диэн таһаарабыт. Аныгы киһи ааҕарыгар табыгастаах буоллун диэн, урут туттулла сылдьыбыт буукубалары аныгынан солбуйан биэрдибит. Аһара уһаабатын диэн, холобурдарын киллэрбэтибит. Уонна тугу да уларыппатыбыт.
Манна даҕатан эттэххэ, Пекарскай чопчу “күтүө” диэн тылы быһаарарыгар маннык суруйбуттаах эбит:
“Терминология родства трудно поддается проверке, так как некоторые названия начинают забываться; к числу последних принадлежит “күтүө”. Я даю значения, указанные в родословной, составленной мною под руководством якута, хорошо знакомого со старинными обычаями якутов” (АН СССР. Э.К. Пекарский. Словарь якутского языка. Т. II. Выпуски 5-9. стр. 85).
Уруу (ср. тюрк. “уру, урук, уруҕ, уруг”, монг. “уруҕ” племя. род).
- родня, родственник (-ница), сродник (ср. аймах); родственник по свойству (= тастыҥ уруу; ср. хаан); родство (вообще); родство, приобретенное путем брака, через свадьбу; родство кровное; кровный родовой круг...
- свадьба (ср. курум, курдум), свадебное пиршество, брачный пир (ср. сыбаайба); отправка или выезд невесты (с приданым) к жениху; привод невесты в дом; свадебный сговор (ср. малааһын)...
Аймах (ср. уйг. шор. аiмак)
собрание близких, родных видов, род; народ; племя; фамилия, отрасль рода; родня, родственники, родичи.
Ходоҕой (Рlur. ходоҕоттор) (ср. каз. “көдөҕый” старая женская родня молодой четы, сваха, бур. “худагуй” сваха, монг. “худуҕуй” родственница, свойственница, тетка).
- родство двух матерей, находящихся к детям одна другой в положении свекрови, об матери одной четы в отношении друг друга; мать жены, всякая родственница со стороны жены по отношению родственников мужа; сватья, сватьюшка. сваха.
- всякая представительница женского пола на свадьбе со стороны невестки по отношению к жениховской стороне и со стороны жениха по отношению к невестиной стороне; поезжанка, каждая из подружек, составляющих поезд невесты, по преимуществу из родственников и близко знакомых.
Түҥүр, түгүр, түмүр (Рlur. түҥүрэттэр) (ср. осм. “дөнүр кум” (так называются отцы супругов), свойственник, искатель руки, сват; др.-тюрк. “түҥүр” свекор, тесть).
- родственник через женитьбу детей, братьев и сестер (таковы: дед, отец и брат мужа или жены кого-либо из родственников обоего пола, а также мужниных сестер и братьев), сват (ср. сыбаат); свояк. “Кырдьаҕас түҥүр” дед мужа дочери или сестры; “истиҥ түҥүр” отец жены сына или брата (безразлично к полу говорящего); “тас (или тастыҥ) түҥүр” отец мужа племянницы или сестры, также: отец мужа мужниной племянницы; “түҥүр оҕо (или уол)” двоюродный племянник жены сына, двоюродный племянник мужа дочери; “түҥүр түһэр” приезд свата.
- шафер, дружка, по преимуществу из родственников и близко знакомых; вместе с подружками (ходоҕой) они составляют поезд невесты. “Түҥүр көрөөччү” поезжанин-лазутчик.
Киjиит (ср. тюрк. кэлин)=киньиит
жена младшего родственника: сына (невестка или сноха), внука, правнука, брата (невестка), племянника, деверя (сноха, ятровь)
Күтүө (ср. күтүөт, тюрк. күдэгү, күдээ)
- зять: а) муж старшей родной сестры, если говорящий – женщина; б) муж старшей двоюродной сестры, т.е. дочери брата отца или матери, родного дяди по отцу или по матери – безразлично к полу говорящего; в) золовкин муж, именно: муж двоюродной сестры мужа (дочери брата матери мужа); “күтүө оҕо” зятенек.
- дядя: а) муж родной тетки (родной сестры отца) – безразлично к полу говорящего; б) муж двоюродной тетки (двоюродной сестры отца, дочери брата деда) – безразлично к полу говорящего; в) муж тетки по матери (муж младшей сестры по матери), если говорящий – мужчина; “таай күтүө” муж двоюродной тетки (старшей двоюродной сестры матери), если говорящий – женщина.
Күтүөт (ср. күтүө)
- жених (ср. эр); “күтүөт көрсөр” тайный осмотр жениха невестою, спрятавшеюся за товарок.
- зять: а) дочернин муж– безразлично к полу говорящего, б) муж старшей или младшей родной сестры, если говорящий – мужчина, и только младшей, если говорящий – женщина, в) муж двоюродной сестры – дочери дяди по отцу, если говорящий – мужчина. И по матери, если говорящий – мужчина и старше зятя, г) муж двоюродной сестры – дочери дяди по отцу. Если говорящий – женщина и старше зятя, д) золовкин муж, именно: муж старшей родной или двоюродной сестры мужа (дочери брата отца мужа).
- муж племянницы (дочери родного брата) – безразлично к полу говорящего.
- муж внучки (дочери сына) – безразлично к полу говорящего.
- муж правнучки (дочери сына дочери), если говорящий – мужчина.
- муж родной племянницы мужа (дочери деверя, мужнина брата).
- шурин чьего-либо шурина (родной брат жены родного брата чьей-либо жены).
- сиэн күтүөт а) зять, муж (старшей) двоюродной сестры, дочери тетки по отцу – безразлично к полу говорящего; б) зять, золовкин муж, именно: муж двоюродной сестры мужа (муж дочери сестры отца мужа); в) муж племянницы, дочери старшей сестры, если говорящий – мужчина; г) муж внучки, дочери дочери – безразлично к полу говорящего; д) муж правнучки, дочери дочери дочери, если говорящий – мужчина; е) дядя, муж двоюродной тетки, двоюродной сестры отца, дочери сестры деда – безразлично к полу говорящего; ж) муж золовкиной дочери, т.е. племянницы мужа, дочери мужниной сестры.
Саҥас (ср. тюрк. “jэҥэ, jэнгэ, jиҥгэ” жена старшего брата, жена дяди по отцу, тетка)
- жена старшего родственника по отцу (безразлично к полу говорящего): а) жена брата (родного или двоюродного), братнина жена, невестка, сестричка, б) жена дяди (родного или двоюродного), тетка по дяде, дядина, дедина, дядинка, в) жена двоюродного деда; “таай саҥас” жена старшего родственника по матери (безразлично к полу говорящего): а) жена двоюродного брата, б) жена дяди (родного или двоюродного), в) жена двоюродного деда = “кырдьаҕас саҥас”.
- старшая из двух жен по отношению к младшей (она же “бэргэн”. ср. “бадьа” (младшая жена).
Бадьа (ср. шор. “педьэ”)
- жена младшего деверя (т.-е. мужнина брата, родного или двоюродного); жена мужнина племянника (ср. бэргэн).
Бэргэн (ср. тюрк. “перэгэ” невестка и манчж. “бэрху”) = мэргэн.
- жена старшего деверя (мужнина брата).
- жена младшего деверя (ср. бадьа).
Биллэх (от “бил”)
Свояк, муж жениной сестры, муж невестки; сожитель по отношению к мужу и наоборот; соперник, совместник (по жене); каждая из жен одного и того же лица по отношению друг к другу.
Дьикти үгэстэр
Былыр Европа сорох дойдуларыгар урууга кэлэр ыалдьыттар үүт-үкчү уоллаах кыыс курдук таҥныахтаахтара – абааһы бутулуннун диэн.
Швеция кыргыттара хат буоллахтарына эбэтэр оҕолоннохторуна эрэ эргэ тахсаллара. Оҕо төрөтөр кыахтааҕын биллэхтэринэ, дьэ биирдэ ылаллар эбит.
Испанияҕа балайда кырыктаах үгэс баара. Уоллаах кыыс аан бастаан хоонньоһо барыахтарын иннинэ, кинилэри үлтү түнэйдээн, сырсан, сордорун сордууллар, тутан ылан кэлгийэллэр, уһуктаах маһынан кэйиэлииллэр, эбиитин сир хоруйтараллар үһү.
Финляндия кийиитэ энньэ баайын (приданое) бэйэтэ хомуйара. Ол туһуттан ыал аайы киирэн умналыыра. Батыммыт ыалтан иэстэһэр бырааптааҕа (холобур, астарыгар атах таҥаһын уган-хайаан).
Бедуиннар уруу остуолугар бүтэйдии буспут тэбиэни уураллара. Тэбиэн иһигэр – арыыга буспут хой (бараан), ол иһигэр – куурусса, кууруссаҕа – балык, балыкка сымыыт баара.
Автралия төрүт олохтооҕо эр киһи ойох ылыахтаах кыыһын дьиҥ чахчы бултаан булара. Хас да күн устата кэтии-маныы сылдьара. Тоҕоостоох түгэн көһүннэр эрэ, кэнниттэн кэлэн маһынан кэтэххэ биэрэн дөйүтэрэ уонна дьиэтигэр илдьэ барара үһү. Абытай даа...
Ити – урут. Дьиҥэр, билигин да дьикти үгэстэр бааллар.
Холобур, болгар уол ойох ылыан баҕарбыт кыыһын дьаабылыканан быраҕыахтаах.
Грецияҕа уруу кэмигэр “харчы үҥкүүтүн” үҥкүүлүүллэр. Ыалдьыттар үҥкүүлүү сылдьан, уоллаах кыыс таҥастарыгар харчыны сыһыараллар. Ити кэмҥэ кыыс уолун атаҕын үктүү сатыахтаах, оттон уола аһаран биэрэн иһиэхтээх – “подкаблучник” буолумаары.
Нигерия олохтоохторо эмиэ кийиит кыыс таҥаһыгар иннэнэн харчы сыһыараллар. Баҕар, ол иһин буолуо – бу кыыс ыал буолуо инньэ биир сыл инниттэн тугу да гыннарбаттар, кыратык да хамсаппаттар, тохтоло суох аһатан уоталлар. Улахан дьахтарга элбэх харчы сыстыа турдаҕа дии.
Африка Ибо бииһин уола ойох ыларга сананнаҕына, кыыһын аймахтара кэккэлэһэ туран баран, кинини эр-биир маһынан кырбыыллар. Тулуйдаҕына – ыал аҕата буоларга бэлэм.
Кенияҕа ыал буолбут эр киһи уруу кэнниттэн биир ый устата дьахтар таҥаһын кэтэ сылдьахтаах. Оннук гынан дьахтар олоҕо төһө уустугун этинэн-хаанынан билиэхтээх.
Индияҕа ыал улахан уола ойохтоно илигинэ, инитэ ыал буолар кыаҕа суох. Онтон төлө көтөр туһуттан убай киһи маһы ойох ыларга күһэллэр эбит. Уруу сиэрин-туомун толорон бүтээт да, ол маһы кэрдэн баран, уоттаан кэбиһэллэр. Оччоҕо ойоҕо “өлбүт” аатыран, кыра быраат уруу тэрийэригэр кыах үөскүүр.
Балига ыал буолбут уоллаах кыыс алталыы тииһин эрбээн кэбиһэллэр – иҥсэ-обот, ымсыы, моҕус быһыы, кырыктаах сыһыан, ол-бу куһаҕан кыдьык диэни билбэттэрин курдук.
