Сүрүн сирэй | Бэлиэтэнии | Киирии | Сахалыы бичик (шрифт)Уруй-айхал, Гость ! | RSS
Бу сир талбата (меню)
News topics
Политика.Митинги. Пикеты. Партии [900]
Мысли. Думы.Мнения, обсуждения, реплика, предложения [261]
Суд-закон.МВД.Криминал [1279]
Право, закон [323]
Экономика и СЭР [839]
Власть Правительство Ил Тумэн [1207]
Мэрия, районы, муниципалитеты [398]
Мега пректы, планы , схемы ,программы. ВОСТО [215]
Сельское хозяйство,Продовольствие. Охота и рыбалка [553]
Энергетика, связь, строительство.транспорт, дороги [154]
Коррупция [862]
Банк Деньги Кредиты Ипотека Бизнес и торговля. Предпринимательство [291]
Социалка, пенсия, жилье [276]
ЖКХ, строительство [132]
Образование и наука. Школа. Детсад [215]
Люди. Человек. Народ. Общество [221]
АЛРОСА, Алмаз. Золото. Драгмет. [669]
Алмазы Анабара [161]
http://alanab.ykt.ru//
Земля. Недра [240]
Экология. Природа. Стихия.Огонь.Вода [375]
СМИ, Сайты, Форумы. Газеты ТВ [154]
Промышленность [43]
Нефтегаз [284]
Нац. вопрос [284]
Соцпроф, Совет МО, Общ. организации [65]
Дьикти. О невероятном [183]
Выборы [661]
Айыы үөрэҕэ [92]
Хоһооннор [5]
Ырыа-тойук [22]
Ыһыах, олоҥхо [102]
Култуура, итэҕэл, искусство [365]
История, философия [237]
Тюрки [76]
Саха [152]
литература [41]
здоровье [463]
Юмор, сатира, критика [14]
Реклама [7]
Спорт [121]
В мире [86]
Слухи [25]
Эрнст Березкин [88]
Моё дело [109]
Геннадий Федоров [11]
BingHan [4]
Main » 2020 » От ыйа » 17 » Толкуйдааһыннар Сүллүүкүн туһунан бастакы толкуйдааһын
Толкуйдааһыннар Сүллүүкүн туһунан бастакы толкуйдааһын
15:22
 Таҥ Бүө: Сүлүүкүн туһунан Тэристэн быһа тардыы...
Толкуйдааһыннар

                             Сүллүүкүн туһунан бастакы толкуйдааһын
 
Сүллүүкүттэри маҥнай ууга олорор харамайдар курдук көрөбүт. Кинини саха абааһыга да, айыыга да кыайан киллэрбэтэх. Ууга олорор иччигэ чугас харамай курдук өйдөөбүт. Кинилэр киһиттэн ураты дьүһүннээхтэр. Ойбонтон тахсан баран суоллар устун, кылабыыһаларга, эргэ өтөхтөргө саһаллар. Хаартылыылларын сөбүлүүллэр.

Биһиги билигин кинилэри айыыларга киллэрэбит. Уу иччитин курдук көрөбүт. Кинини Дьылҕа Хааны кытта сибээстээх курдук сыаналыыбыт. Ол курдук Таҥха диэн туом айыы туомнарыттан биир улаханнара буолар. Арай кини сырыытыгар эрэ арыт ыарыыны тарҕатарын туһунан этиини хаалларабыт.  
                                                  
                            Сүллүүкүнү иккис өттүнэн толкуйдааһан

Бу толкуйдааһын П. А. Ойуунускай суруйууларыгар тирэнэр.
 
П. А. Ойуунускай таҥханы аллараа дойдуга баар диир.
                                 Ойуунускай П. А. Айымньылар.
                                 7 туом. Якутск: 1962, с. 15.

Дьиҥэр, Таҥха Хаан, Билгэ Хааны уонна Дьылҕа Хааны кытта бииргэ ааттанар идэлээх. Балар бары айыылар буолаллар. Аны ити хас биирдии айыы киһи этэ-хаана хайдах арыллан иһэрин көрдөр. Билгэ Хааҥҥа тирэнэр киһи көннөрү санаа хаамыытын туһанар. Таҥха Хааҥҥа тирэнэр киһи сэрэйэн, таайан билэр дьоҕурдаах. Оттон Дьылҕа Хааҥҥа тирэнэр киһи ойуун курдук ытык эттээх. Бу түөрүйэ бэркэ ырытыллан турар.

Ойуунускай саҕана христианство кэҥник тарҕанан турара. Кинилэр элбэх иччилэри, айыылары абааһылар диэн үөрэтэллэрэ. Ити сабыдыал син элбэх буолара. Сорох олоҥхолор христианство сабдыалынан айыллыбат буолаллар. Ити сабыдыал Ойуунускайга эмиэ тиийбит быһыылаах. Ол иһин Таҥха Хааны абааһыга киллэрэр. Манна төрдүнэн христиаство сабыдыалыан оҥоһуллубут олоҥхо буолар быһыылаах. Өссө биир таайыыны киллэрэбит. Олоҥхо саҥа үөскүүрүн саҕанааҕы барыйаан баар буолуон сөп. Бу барыйаан уратыта диэн айыыны уонна абааһыны чуолкай араарыы суох этэ. П. А. Ойуунускай ону этэр буолуон эмиэ сөп. 

Таҥха көмөтүнэн бухатыыр төрөөбүтүн ырыталлар.
                                          Ойуунускай П. А.
                                          Айымньылар. 7 туом,
                                          Якутск: 1962, с. 154.

Кини бу этэригэр айыы бухатыырын этэр курдук. Ол гынан баран таҥха абааһы дойдутугар баар диэбитэ сабыдыаллыыр. Онон таҥхалаан айыы да, абааһы да бухатыырын дьылҕатын этэр буолан тахсар. Оттон биир өттүнэн толкуйдаатахха, олоҥхо саҥа үөскүүрүн саҕанааҕы матырыйаал баар буолуон эмиэ сөп.

Ханнык эрэ бухатыыры хотуохтаах бухатыыр төрөөбүтүн таҥханан билэллэр.
                                       Ойуунускай П. А.
                                       Айымньылар. 7 туом.
                                       Якутск: 1962, с. 154.

Бу этиитигэр айыы да, абааһы да бухатыырын барытын холбоон этэр. Манна айыы уонна абааһы диэн өйдөбүл саҥа үөскүүрүн саҕанааҕы матыып ордук чуолкайдык этиллибит курдук. Биһиги хайдах да чуолкай быһаарар кыахпыт суох. Онон таайан эрэ этэр кыахтаахпыт. Кэлиҥҥи олоҥхолорго айыы уонна абааһы диэн өйдүөбүллэр  ханан да чугаһаспат гына тэйбиттэрэ.

Үс таҥха биһигэ баар: үөһээ дойдуга олорорго анаммыт киһи онно аналаах биһиккэ түһэр. Орто дойдуга аналлаах киһи орто дойду биһигэр түһэр. Аллараа дойдуга аналлаах киһи аллараа дойду биһигэр түһэр.
                               Ойуунускай П. А.
                               Айымьылар, 7 туом.
                               Якутск: 1962, с. 154-155.

П. А. Ойуунускай олоҥхо биир былыргы төрдүн билэр быһыылаах диэн таайыахпытын сөп. Кини толкуйа уларыбата ону дакаастыыр курдук. Бу көрүү быһыытынан айыы да, абааһы да бухатыырдара бииргэ төрөөбүттэр. Кинилэр тус-туспа дьылҕаланыылара таҥха ханнык биһигэр түспүтэриттэн тутулуктаах. Кэннэки олоҥхолорго маннык толкуйдааһын көҥүллэммэт.

Ханнык биһиккэ сэрэбиэй түһэр да бухатыыр ол дойдуга төрүүр.
                                 Ойуунускай П. А.
                                 Айымньылар. 7 туом.
                                 Якутск: 1962, с. 154.

Бухатыыр бэйэтэ биһиккэ, оҕо буолан, сытар курдук. Биһиккэ сытыы оннук өйдөнөр. Оттон бу түбэлтэҕэ бухатыыр бэйэтэ сыппат, кини сэрэбиэйэ түһэр. Былыргы кэпсээнэргэ маннык түбэлтэлэр элбэхтэр. Киһи бэйэтэ оҕо буолан биһиккэ сытыыта онуоха маарынныр көстүүнэн—сэрэбиэйинэн—солбуллар хаалар. Маны П. А. Ойуунускай бэйэтэ толкуйдаабыт буолуон сөп. Эбэтэр кини иннинээҕи дьон эмиэ толкуйдуохтарын сөп. Бу эбиилик букатын кэлин үөскээбит быһыылаах. 

Бөҕүлүкээн эмээхсин биһиги бигии-бигии ыллыыр. Кини ырыатын ис хоһоонуттар оҕо дьылҕата биллэр.           
                                    Ойуунускай П. А.
                                    Айымньылар. 7 туом.
                                    Якутск: 1962, с. 154.

Бухатыыр дьылҕатын бары ис хоһоонун Бөҕүлүкээн ырыатыттан билэбит. Бу бухатыыр дьылҕатын билиибит бүтэһик пууна. Дьэ, оччоҕо биһиги толкуйдуур кыахтанабыт. Г. В. Ксенофонтон этэринэн киһи бастаан үрүҥ Айыы дойдутугар олорор. Кини бэйэтэ буолбатах. Кини ийэ кута төрүүр, ити дойдуга төһө өр олороро биллибэт. Аан дойду айыллыаҕыттан буолуон сөп. Дьэ, бу кэннитэн кини хайа дойдуга барарын быһаараллар. Бу түбэлтэҕэ бастаан төрөөбүт ийэ кут айыы да, абааһы да хаачыстыбата суох Биһигини чуолаан бу долгутар. Айыы уонна абааһы диэн көрүүнү тутуһар киһи айыыны уонна абааһына биир төрүттүө суоҕа этэ. Үгүс олоҥхолорго бу матыып суоҕа ону туоһулуур курдук. Ол иһин П. Ойуунускай олоҥхо үөскүүрүн саҕанааҕы матыыбы туһанар курдук. Ити матыып  кини «Ньргун Боотуругар» эрэ баар. Аллараа Дойду биһигэр түспүт бухатыыр абааһы буолар, орто дойду биһигэр түспүт бухатыыр орто дойду айыытын киһитэ буолар. Оттон үөһээ дойду биһигэр түспүт бухатыыр үөһээҥҥи айыы буолар.

Биһигини биһик эмиэ дьиктиргэтэр. Ким эрэ хаттаан төрүүр буолаҕына, биһиктииллэр. Бу түбэлтэҕэ айыыта да, абааһыта да биллибэт кут ханнык дойдуга олороругар бигэртэтии ылар. Дьэ ити кэмҥэ эрэ кини айыы эбэтэр абааһы буолара быһаарыллар. Манан сибээстээн киһи хаста төрүүрэ эмиэ биллэр. Манна киһи хас куттааҕа төрүт буолар. Оччоҕо ханнык баҕарар орто дойду киһитэ үстэ төрүүр. Маҥнай кини ийэ кута төрүүр. Оттон салгын кута хайа дойдуга барара быһаарылар кэмигэр салгын кута төрүүр уонна айыы суолун устун аллара түһэр. Тиһэҕэр орто дойдуга буор кута төрүүр. Аны сахаларга ханнык баҕарар киһи дьылҕата ханнык эрэ мас мутугар иитиллэр диэн өйдөбүл баар. Итиннэ саҥа биһик туһаналлыбат быһыылаах. Урукку биһиги мас мутугар ыйыыллар. Үрдүк мутукка ыйыммыт биһиктээх киһи кыахтаах буолар. Орто мутукка ыйыммыт биһиктээх киһи орто күүстээх буолар, аллараа мутукка иилилибит биһиктээх киһи кыра кыахтаах. Бу салгын кут иитиллэр кэмигэр—атыннык эттэххэ иккис төрөөһүн кэмигэр—буолар. Тиһэххэ түөрэх барыҕаллар уонна киһи хаһан, ханна төрүүрэ быһаараллар. Дьэ, ол түмүгэр оҕо буолан орто дойдуга төрүүбүт.
: Сылы ааҕыы
                                    
-Сүрүн төрөөбут ый эбэтэр сыл буолар. Ити киин туочука курдук көрүллэр. Ити икки өттө ылылар. Икки сыл эбии ааҕыллар. Барыта биэс сыл буолар.
-Итини быйылгы сылы кытта көрүллэр. Быйылга сыл эмиэ икки өттүнэн иккилии сылы хабар. Барыта биэс сылы хабар.
-Быйылгы сылга киһи бэйэтин төрөөбүт сылын эбэтэр ыйын тэҥнэниллэр. Онно биэс сыл барыта киириэн сөп. 4 сыл киириэн сөп. 1 сыл буолуон сөп. Төрөөбүт сыла эбэтэр ыйа чугасаһыан сөп. Өскөтө быйыл хабыллар буоллаҕына, кэлэр сылын хабыыларын аахсан, кини табыгастаах кэмин ааттанар. Онтон тахсара барыта бэлэмнэнии кэмигэр киирэр.

Этиилэр манныктар:
-Эн табыгастаах кэмнэ киирбиккин. Санааҕын үксүҥ эт. Эйэхэ көмөлөһөр дьоннор элбиэхтэрэ. Бэйэҕин көрдөрө сырыт. Ону-маны онордоххуна чэпчэкити к туолуон сөп. Дьону кырта өйдөһөрүҥ улаатар.
-Эн бэлэмнэнии кэмигэр сылдьаҕын. Сүрүн санааҕын мээнэ эппэт буол. Мэһэйдэһээччилэр баар буолоухтара. Ону-маны оҥороргор хараактыргын көрдөр. Оччоҕо кыайан иһиэҕиҥ.

                             Кыдьаҕас киһиэхэ тэтими этии

Син биир көннөрү дьоҥҥо этэр курдук табыгастаах уонна табыгаһа суох сыллара этиллэллэллэр.

Майгыта сахалыы айыыларга олоҕуран этиллэр. Эн Манныкуратылаах эбиккин диэн этиллэр.

Үһүс этии ытык малларга сүгүрүүгэ аналлаах: сүгүрүйүү айыылар бэлиэлэргигэр олоҕурар:
-Таҥха ойуута—төрөөбүт сиргиттэн ытык сиртэн буор эбэтэр күл ылларан тиэргэҥнэр ыстар.
-Одун ойуута—олохсуйан олорон олоҥхону иһит.
-Дьөһөгөй ойуута—сылгы сиэлигэр санааҕын этэн баран уматан кэбис.
-Айыыһыт ойуута—ыам ыйын 7 күнугэр арыынан сүүскүн биһин.
-Иэйэхсит ойуута—сэргэни эбэтэр хонууну аһатыы.
-Үрүҥ Айыы Тойон ойуута—алгыстаах кымыһы иһии. Алгыстаах туос айыы дьиэтиттэн  ылыллар.  Ол үөһэ кымыстаах иһити ууруллар.
-Аан Алахчын ойуута—мас төрдүн түөрт өттүгэр арыыллаах алаадьыны ууруу.
-Аан Дьааһын ойуута—өрүс тааһын илиигэ ылан тутуллар.
-Улуу Суорун ойуута—бахсылыын—ол аата Айыы дьиэтин дьөһүөлүн кытта кэпсэтиллэр.
-Хотой Айыы ойуута—ыам ыйыгар эккин тоҕус сиринэн куорсунунан соттун. Орой, харах, сүүс, түөс, сүрэх, быар, өрөһө, киин, атах икки арда,
-Байанай ойуута—булт этин сиэ.
-Билгэ ойуута—сэргэни икки илиигинэн тут. Ыам ыйыгар оҥоһуллар.

                                  Көннөрү дьоҥҥо тэтими этии 

Дьоҥҥо тэтими этии. Арыт таҥхалыырга бу эрэ туһаныллыан сөп.

Тохсунньу—интуцияҕа (таайан-сэрэйэн) тирэнэҕин.
-Дьон этэрин курдук олорбоккун.
-Бэйэҥ саныырыҥ курдук олорбоккун.
-Ким эрэ этэрин батыһар курдук сылдьаҕын.
-Дириҥ ситиһиигэ тийиэххин сөп.

Олунньу—эппитиҥ туолуон сөп (тылга олоҕураҕын).
-Куһаҕн тылы саҥарыма.
-Үчүгэй тылы элбэхтик саҥар.
-Эн бэйэҥ барытын тылынан сибээстээн өйдүүгүн.
-Өйдөөбккө саҥаран кибиэххин сөп.
-Өйүҥ күүстээх.

Кулун тутар—хаһаайыстыбаны тэриниигэ олоҕураҕын.
-Харчыны суоттаан туһанаҕын.
-Инникигин оҥостон иһэҕин.
-Урбаанньыт буолоуххун сөп. Бииснинэскэ да тиийиэҥ.
-Саамай наадалааҕы арааран билэҕин.
-Түһалааҕы батыһаҕын.

Муус устар—кэрэҕэ тирэнэҕин.
-Барытын тупсаран көрөҕүн.
-Тупсаран көрөр өттүгэр көхтөөххүн.
-Ханнык эрэ усткуустубаҕа дьоҕурдаах буолуоххун сөп.
-Айар үлэҕэ күүстээххин.
-Тугу баҕарар ылыстаххына тупсарыы өттугэр күүстээххин.
-Бантаасыйалаан барыаххын сөп.

Ыам ыйа—айылҕаҕа тиэрэнэҕин.
-Сиргэ сыһыаннааххын.
-Үүннэрэр үлэҕэ күүстээхин.
-Бултуур дьҕурдааххын.
-Саамай Үчугэй көрүҥунэн айылҕаны ааттыыгын.
-Ускуустубаҕа эмиэ тиийэххин сөп.
-Артыыстыы дьоҕуруҥ уһүктуон сөп.


Бэс ыйа—дьолуоҕа тирэнэҕин.
-Ылсыбыт дьыалаҕын хамсатар кыахтааххын.
-Таҥара көмөлөһөр курдук.
-Санааҥ мээнэ түспэт.
-Ханна баҕарар олоххо күүһу булаҕан.
-кыаллыбаты кыайар кыахтааххын.

От ыйа—тулуурга тирэнэҕин.
-Утумнаахтык үлэлиигин.
-Ханна баҕарар үлэни булаҕын.
-Үлэни быһаччы толороргун сөбулүүгун.
-Урбаанньыт буолоххун сөп.
-Биисэниэскэ кытта тиийэр кыахтааххын.

Атырдьах ыйа—дьиҥҥэ тирэнэҕин.
-Дьиҥнээх дии санаабыккын ылсаҕын.
-Дьиҥи аһаҕастык этэҕин. Онтон сэрэниэххэ наада.
-Олоҕүн түмүк кэмнэригэр түмүк оностоҕун.
-Төрүттэн тиийэ толкуйдуугун.
-Чиниэбинньик буолуохххун сөп.
-Дьону салайыыга үлэлиэххин сөп.

Балаҕан ыйа—идэҕи тирэнэҕин.
-Туох эрэ дириҥ идэлээххин.
-Татыыр идэҕин батыһа сылдьаҕын.
-Таптыыр идҕин булуоххар диэри уоскуйбаххан.
-Идэни дириҥник ылаҕын.
-Ойууннуҥу, удаҕанныҥы дьоҕур уһүктуон сөп.

Алтынньы—күүстээх санааҕа тирэнэҕин.
-Бэрээдэги сөбүлүүгүн.
-Ханна бары бэрээдэк баар буоларыгар наадыйаҕын.
-Бэрээдэги тупсарыы өттугэр көхтөөккүн.
-Юрист, сокуонньут буолуоххун сөп.
-Салайар үлэҕэ сылдьыаххын сөп.

Сэтинньи—баайга-дуолга тирэнэҕин.
-Атын дьоҥно баайы тардыаххын сөп.
-Бэйэҕин толкуйдаа.
-Дьолуону таба көрөҕүн.
-Эргиниэххин сөп.
-Харчыны ааҕыаххын сөп.
-Табыллар өттун булуоххун сөп.

Ахсынньы—өйгө тиэрэнэҕин.
-Барытын быһааран өйдүүгүн.
-Өй өттүн сөбүлүүгүн.
-Өйгөр киллэрбиккэр күүстээххин.
-Ханнык баҕарар улэни ылсыаххын сөп. Өйү хамсатар өттүн тутуоҥ.
-Үлэттэн хал  буолуоххун сөп.  Өйөттө кыра дии санаатаххына

                                       Оҕолорго тэтими этии:

-Тохсунньу (таайыыга-сэрэйиигэ тирэнии):
        Ким эрэ (таҥара) этэрин батыһа сылдьаҕын,
        Төрүттээн оҥороҕун.
        Толкуйга олоҕураҕын.

-Олунньу—тыл сыһыаннаах үөрэхтэргэ үчүгэй буолуоҥ.
         Кырдьыгы наһаа билэҕин, ону маныабырдаан этэр буол.
         Төрдүн-төбөтун хаһаҕын.
         Тыл үөрэхтээҕэ, учуутал, суруналыыс, артыыс, суруйааччы эҥин буолуоххун сөп.
 
-Кулун тутар—тутууһут, механизатор, бизнесмент буолуоҥ.
          Хаһаайытабаҕа үчүгэйгин,
          Харчыны сатаан ааҕаҕын.
          Сатабыллаах үлэһит, бисиниэс киһитэ, үлэни саклааччы буолоххун сөп.
          
-Муус устар--ханнык эрэ ускуустубаҕа чугаскын.
         Тугу барытын тупсаран көрөҕүн.
         Ускуустубаҕа, кэрэ өттүгэр ордуккун.
         Дьиэ-кэргэҥҥэр чугаскын.

-Ыам ыйа--үнээйи үүннэриэххин, сүөһү иитиэххин сөп. Айылҕаҕа чугас идэлэргэ чугаскын.
         Айылҕаҕа чугаскын.
         Агроном, ветеринар, иитээччи, айылҕа кыыларын үөрэтээччи буолуоххун сөп.
         Айылҕаҕа сылдьаргы сөбүлүүгүн.
   
-Бэс ыйа—ылсыбыт дьыалаҥ үчүгэйдик баран иһиэ.
         Ханнык баҕарар дьыаланы ылсаҕын.
         Эйиэхэ таҥара көмөлөр.
         Итэҕэлгэ чугаскын.

-От ыйа—бүгүрү үлэһиккин. Баайы-дуолу тардар өттүгэр чугаскын.
         Бүгүрү үлэһиккин.
         Ордук атыыга -эригиэҥҥэ, эмтииргэ-томтуурга эбэтэр тутуу өттүгэр күүстээххин.
          Ылсыбыт дьалаҕын хамсатаҕын.
 
-Атырдьах ыйа—суут үлэһит, юрист, дьокутаат эҥин буолуоххан сөп.
          Кырдьыгы сөбүлүүгүн,
          Балыысыйа, сокуонньут, чиниэбинньук, уосастыбанньык, суруналыыс буолуоххун сөп.  
           Киһи магытын, сигилитин билэҕин.          

-Балаҕан ыйа—дириҥ идэлээх буолаҕын.
            Ону-маны курдары билэр дьоҕурдааххын.
            Ханнык эрэ дириҥ идэлээххин.
            Ону булуоххар диэри батыһаҕын.

-Алтынньы—милиисийэ, байыаннай, суут үлэһитэ буолуоххан сөп.
             Судаарсытыбаннай тутулга чугаскын.
             Бэлиисийэ, сокуонньут, суут үлэһитэ, бэйыанай буолаҕын.
            
-Сэтинньи—булчут, биисинэсмиэн, сатабыллаах үлэһит буолуоххун сөп.
             Үбү тардаҕын.
             Бэйэҕэр буолбатаҕына, атын дьоҥҥо тардан биэрэҕин. Ону бэйэҕэр туһаай.
 
-Ахсынньы—учуутал, учуонай, устуорук эҥин буолуоххун сөп.
             Атыыһат-эргиэнньат, үп үлэһитэ, буххаалтыр, салайааччы буолуоххун сөп.
            Улахан өйү ирдиир үлэҕэ эмиэ киириэххин сөп.

 
Category: Айыы үөрэҕэ | Views: 689 | Added by: uhhan1
Total comments: 0
Only registered users can add comments.
[ Registration | Login ]
Сонуннар күннэринэн
«  От ыйа 2020  »
БнОпСэЧпБтСбБс
  12345
6789101112
13141516171819
20212223242526
2728293031
Көрдөө (поиск)
Атын сирдэр
Ааҕыылар
Баар бары (online): 1
Ыалдьыттар (гостей): 1
Кыттааччылар (пользователей): 0
Copyright Uhhan © 2024