| News topics |
|
Политика.Митинги. Пикеты. Партии
[900]
|
|
Мысли. Думы.Мнения, обсуждения, реплика, предложения
[263]
|
|
Суд-закон.МВД.Криминал
[1280]
|
|
Право, закон
[323]
|
|
Экономика и СЭР
[839]
|
|
Власть Правительство Ил Тумэн
[1207]
|
|
Мэрия, районы, муниципалитеты
[400]
|
|
Мега пректы, планы , схемы ,программы. ВОСТО
[215]
|
|
Сельское хозяйство,Продовольствие. Охота и рыбалка
[555]
|
|
Энергетика, связь, строительство.транспорт, дороги
[155]
|
|
Коррупция
[862]
|
|
Банк Деньги Кредиты Ипотека Бизнес и торговля. Предпринимательство
[291]
|
|
Социалка, пенсия, жилье
[277]
|
|
ЖКХ, строительство
[132]
|
|
Образование и наука. Школа. Детсад
[215]
|
|
Люди. Человек. Народ. Общество
[224]
|
|
АЛРОСА, Алмаз. Золото. Драгмет.
[670]
|
|
Алмазы Анабара
[161]
http://alanab.ykt.ru//
|
|
Земля. Недра
[240]
|
|
Экология. Природа. Стихия.Огонь.Вода
[377]
|
|
СМИ, Сайты, Форумы. Газеты ТВ
[158]
|
|
Промышленность
[43]
|
|
Нефтегаз
[284]
|
|
Нац. вопрос
[284]
|
|
Соцпроф, Совет МО, Общ. организации
[65]
|
|
Дьикти. О невероятном
[183]
|
|
Выборы
[661]
|
|
Айыы үөрэҕэ
[93]
|
|
Хоһооннор
[5]
|
|
Ырыа-тойук
[23]
|
|
Ыһыах, олоҥхо
[102]
|
|
Култуура, итэҕэл, искусство
[365]
|
|
История, философия
[239]
|
|
Тюрки
[76]
|
|
Саха
[153]
|
|
литература
[42]
|
|
здоровье
[465]
|
|
Юмор, сатира, критика
[14]
|
|
Реклама
[7]
|
|
Спорт
[123]
|
|
В мире
[86]
|
|
Слухи
[25]
|
|
Эрнст Березкин
[88]
|
|
Моё дело
[109]
|
|
Геннадий Федоров
[11]
|
|
BingHan
[4]
|
|
|
Main » 2009 » Ахсынньы » 25 » Киһи айылҕа оҕото
Киһи айылҕа оҕото | 23:05 |
Киһи айылҕа оҕото
Омук Уола Сааґыран оло±у ырытар, бэлиитикэ диэн тугун толкуйдуур буолан истэх аайы токур то±о то±уоруґан элбээтэр элбээн иґэр. Ити гынан хайа да тµгэІІэ ол то±ом токура киґи киґини кытта, киґи айыл±аны кытта сыґыаныгар, киґи олоххо сыґыаныгар кэлэн тµмµллэ турар. Ким да ылла да толкуйа – саараІа суох суруйан барбат ини. Киґи кумаа±ыга санаатын тиґэр, ол санаа ситимин батыґан, аа±ааччы бэйэтигэр туох эрэ тµмµк оІостор. Чэ, онон санаа хайа диэки салайарын батыґан, баран иґиэххэ. Саатар санаа кіІµл буоллун ээ, барытын кистии – саба тута сырыттахпытый.
Уопсастыба µрдµкµ араІатыгар тахсыбыт дьон µгµстµк харах далыгар киирэллэр, дьон – сэргэ кэтээн кірµµтµгэр сылдьаллар, онон суруйар киґи бірµітµн хатыыта хатанара µгµс буолуо да, хайыаІый, талбыт суоллара буолла±а. ким эрэ ба±ар іґµргэниэ, ким эрэ сіпсіґµі ол чааґыгар хайдах ылынаргыт кыырай кіІµл буолла±а эбээт. Аны ким эрэ уус – уран тылынан устар ууну сомо±олуур гына, туох да наґаа µчµгэйдик, киґи эрэ ылыныах курдук кулгаа±ыІ сымнаан ыйанан хаалыар дылы кэпсиэ±э. Онтубут быыґыгар балай да бырыґыаннаах буолуо, ону ырыІалаан, бырыґыанын арааран ылар соро±ор эмиэ уустуктардаах. Оччотугар кэпсиир да истэр да ылбычча дьыала буолбатах быґыылаах. Ити чааґыгар ким элбэх билиилээх итэ±этэр, киґи тібітµн эргитэр, онон кыайыылаах хаалара чуолкай. Истээччи бу киґи тугунан салайтарарын араара µірэнэрэ то±оостоох.
Айыл±а±а хас биирдии киґи хайа эрэ омук буолан тірµµр. Бу олоххо ким барыта омугун ірі тутара бу айыл±а сокуона. Ону утарыы хайдах курдук бара турарын бэйэбит тириибитинэн билэбит. Аан дойдуга киґи – аймах бу тµктэри быґыытыттан сылтаан, хас µйэ тухары хаан бі±і тохтор да, ійдінір быґыыбыт суох. Син ійдіібµт омуктар бааллар. Ол холобурун ХНТ (холбоґуктаах нациялар тэрилтэлэрэ) тірµт омуктар сокуоннарын таґаарбыта буолар. Аан дойду µрдµнэн тіґілііх элбэх кыра омук улахан судаарыстыбаларга киирэн, биир сокуонунан олороллоро буолуой, олус элбэх аахпыт суох. Онтон биир холобуру ытыктыыр киґибит Ульяна Винокурова Финляндиянан, Норвегиянан, Швециянан бара сылдьан олус µчµгэйдик сырдаппыт этэ.
Бу дойдуларга саами диэн кыра омук бµтµннµµ судаарыстыба харысхалыгар, таптыыр ийэ хоонньугар курдук, кірµµгэ – истиигэ, µтµі сыґыаІІа бµібэйдэнэн олороллоро биґиги истэрбитигэр остуоруйа±а маарынныыр. Сирдэрин – уоттарын 20-нэн сылга арендалаан, бэйэлэрэ бас билэн, дьаґанан олороллор. Эмчит кіміті, µірэх босхо, бэйэлэрин тылларынан µірэнэллэр, кинилэргэ туох да кµімчµ суох. µірэ – кіті, оло±унан астына, олороллор, атын омуктарга кимиэхэ да ымсыырбаттар. Быґата, ырай оло±о. Арай Арассыыйа±а баар саамилар эмиэ биґиги тириибитин кэтэн олороллор эбит. Биґи кинилэргэ холоотоххо, аатыгар да буоллар, бэйэбит республикалаахпыт уонна кэлэн туоххут итэ±эґий диэхтэрин сіп да, дьэ, итэ±эспит элбэх, быґыылаах.
Ол итэ±эспит атын омуктар харахтарыгар ордук арылхайдык кістір эбит. Холобур, бу 굴µн «Валдай» кулууптар кэлэ сылдьыбыттарыгар биир омук киґититтэн интервью баара. Бу киґи кірді±µнэ сахалар ханна да тиий барыта арыгынан анньа сылдьаллар уонна айыл±алара хайдах буоларыгар тірµт кыґаммат дьон эбит. Оттон бэйэбит дьоммут, арассыыйалар, астынан, хай±аан барбыт аатырбыттара. Дьэ онон киґи – киґи олоххо сыґыана, кірµµтэ адьас атылы. Бу дьиІнээх сайдыылаах омук киґитин кірµµтэ. Арассыыйа±а билигин сайдыы суолун кірдіін ыксааґын – ыгылыйыы бара турар, оттон ыгылыйар киґи сыыґаны халтаны оІороро элбэ±э биллэр суол. Онно эбии былаас кµµґµрэ сатаан баран, норуота ханна эрэ туох эрэ диирин истэ да сатаабат. Элбэх киґи сµбээнэн – аманан тугу эрэ оІороро тахсыылаах буолуо этэ да, биґиэхэ оннук буолбатах. Ол курдук ірі міхсі сылдьан 90-с сыллардаа±ы халыбырдаах приватизация буолбута. Ону иилээччи – са±алааччы Егор Гайдар бу кµннэргэ эрдэ ба±айы олохтон туораан хаалла. Бу сиргэ киґи санаата симэлийэн сµтэн хаалбат, элбэх сіпсіспіт санаа тµмµлµннэ±инэ туох да µчµгэйгэ тиэрдибэт. Манна сахалыы санаалаахтар эрэ суолта биэрэрбит – бу кыра. Улахан омук итини билэрэ буоллар, атыннык дьаґыныа этилэр.
Итинэн сиэттэрэн эттэххэ барыны билэр – быґаарар, хайыґан кірбіккі эрэ батыґан иґиэххэ сіптііх улуу киґи диэн баар дуо? Суо±а чуолкай. Бэлиитикэ±э киґи айбыт идеятыгар итэ±этэн биир кэмІэ дьону тµмэринэн улуутуйар, уонна бу ійі – санаата ол тµмпµт дьонугар тіґі туґалаах эбитэ кэлин, кэм кэрдии ааспытын кэннэ, биирдэ сыаналанар. Киґи – аймахха былаас хайдах былдьаґыктаа±ын билигин документальнай киинэлэр бэрткэ диэн сырдатар буоллуллар. Онон былаас диэн тугун хайда±ын, ким хайдах суолунан былааска тахсарын син билэн эрдэхпит.
Соторутаа±ыта биир бары ытыктыыр а±а саастаах киґибит Аркадий Алексеев «Харах дала» биэриигэ; «Бу харчы кµінтээбит µйэтигэр дьиІнээх норуот дьоно дьокутаат буолаллар дуо?» - диэн сµрдээх оруннаах ыйытык биэрэн баран, «саарбахтыыбын» - диэбитэ. Сіптііх саарбахтааґын. Эбии мин эмиэ ыйытыктаахпын. Эмиэ бу µµммµт µйэ±э диэххэ, былаас баартыйата барыны бары быґаарар буолла. Бу баартыйа±а туох санаанан салайтаран киирэллэрий? Дьэ итинник, то±оттон то±о тардыґан бара турар.
Биир улахан то±о айыл±абытыгар сытар. Тулалыыр эйгэ судаарыстыба таґымыгар харысхал – кімµскэл кірдµµрµн билбиппит син ыраатта. Экология, эколог диэн тыллар баар буолбуттара. Бу экологтарга; «дьэ, µлэлээн кірµІ,» - диэн баран, саамай утарылаґааччылар µрдµк сололоохторбут буолаллар курдук. Ити барыта сир баайын кытта ситимнээ±э биллэр суол. Дойдубутугар ону хостоон туґана охсоору, норуот хаґаайыстыбатын атын ітті умнуллан, µгµс киґи µлэтэ суох хаама сылдьар.
Тыа сирэ быра±ыллыбыта адьас да ыраатта. Јйдіін кэлэ – кэлэ араас программа толкуйдаабыта буолаллар да, ірі тардыбыттарын кірі иликпин. Тыа хаґаайыстыбатын эстиитэ ордук саха дьонугар улахан охсуулаах. Баґылык ійдµµн – санаалыын олох µіґэнэн дайа сылдьар, сирдээ±и дьоІІо айыл±абыт эрэ абырыа этэ да, ол аахсыллыбат суол. Айыл±а диэн тылы кыара±астык ійдµµбµт, тулалыыр эйгэни эрэ ылан кірібµт. Сири дойдуну ууну – хаары, тыынар салгыны, кыґыны – сайыны саныыбыт. Ол тулалыыр эйгэбитин тіґі харыстыыбыт? Сура±а айыл±аны харыстыыр сыалай министеристибэ баа𠵴µ да, туох µлэ ыыталларын тіґі иґиттигит биллигит. Мин кірдіхпµнэ, бµтµн республика±а айыл±аны харыстыыр Иван Бурцев диэн биир киґи баар. Эбэтэр ол министеристибэ µлэтэ кистэлэІ (секретный) µлэ эбитэ дуу? Билбэтим, ба±ар кистии – саба тугу эрэ харыстыыллара буолуо. Биґиги дьоннор айылха±а сыґыаммытын, бэйэбит бу айыл±а сор±ото буоларбытын хаґан эмэ санаан ылабыт дуо? Айылха±а сыґыан а±ыйах ірµтµн ылан кірµі±µІ. Дойдуга таптал хантан кэлэрий? Сахаларга то±о: «хантан хааннаах, кимтэн кииннээх» - диэн ыйытык µйэттэн µйэ±э суолталаа±ый? Тіріібµт тµілбэ диэн ійдібµл ураанхай удьуоругар тірµі±µттэн этигэр – хааныгар иІэ сылдьар, олус кµµстээх, тардыылаах, ахтыл±аннаах. Сорох омуктарга бу ійдібµл тардыытын кµµґэ кыратык бэриллибит. Оннук омуктар сир µрдµгэр ханна да сылдьаллара синэ биир, ол кинилэр айыл±аттан айдарыылара.
Аґылыкка эмиэ ол курдук. Омук омук туґунан аґылыктаах. Эти, балыгы, µрµІ аґы – тіріібµт аґым буолла±а диибит. Тыл эмиэ ол курдук айыл±аттан араас омук араас тыллаах. Дьэ тылбытыгар киирдэххэ балаґыанньа уустук. Киґи – аймах цивилизация диэн ааттыыр сайдыыбыт икки ірµттээх. СаІаттан саІа айыллан иґэрэ бу µчµгэй, ол эрэн бу сайдыыбыт кыра омуктарга кутталлаах. Улахан омук, биллэн турар, тµргэнник кµµскэ сайдар, ол содулугар кыра омуктар тылларын былдьатан сыыйа симэлийэн сµтэллэр. Маныаха итэ±эл улахан суолталаах, ону билэр буолан улахан омук бэйэтин итэ±элин тар±ата сатыыр. Онон киирэн биґиги сахалар ааппытын – суолбутун былдьапыппыт ыраатта. Маша, Таня, Петя, Вася буола сырыттахпыт. Оттон киґиэхэ да, туохха барытыгар иІэриллибит аат суолтатын туґунан µгµстµк сырдатар буоллуллар.
Холобур, ити соторутаа±ыта 150-ча киґи тына былдьаммыт баґаара буолбут тµµІІµ кулууба «Хромая лошадь» диэн ааттаах. Арай биґиги олимпиецтарбыт, аан дойдуга аатырбыт спортсменнарбыт бары сахалыы ааттаах буоллуннар. Саха диэн омук баар эбит диэн биллибитэ ырааппыт буолуо этэ. Дьэ, ити ааппытын кытары элбэ±и былдьаппыппыт буолбатах дуо? Ол иґин омук быґыытынан туруулаґарга бастатан туран саха±а саха аатын тіннµннэрэр то±оостоо±ун туґунан туруорсан туран, суруйан кірбµтµм да биир да киґи кымаардаан кірбіті±і. Оттон куораппытыгар Поярков уулуссатын сал±ааґыннары барытын Ойуунускай оІоруохха диэн эмиэ этии киллэрбитим ыраатта. Ытык кырдьа±аспыт Багдарыын Сµлбэ туґааннаахтарга туґаайан туран туруорсар да, эмиэ туґа суох. Тылбыт баар буолара эмиэ барыта салайааччылартан ордук тутулуктаа±ын туґунан хаґыат ніІµі этэн турабын. Биґиги тылбыт µчµгэйэ диэн судаарыстыба тыла аатырар. Ол эрэн, маннык статус баара адьас умнуллубут курдук икки тылтан биґиэнэ кійгі тыл. То±о оннук буоларый? Билигин да дойдубутун салайан олорооччуларга син сахалар бааллар курдук да, тылга эрэ кыґамматтар, Хата бэйэлэринэн тылбыт мілтµµрµгэр – ахсыырыгар кімі буола сылдьаллар. Нация эбит буоллахпытына тылга кµµстээх национальнай бэлиитикэ ыытыллыахтаах. Дьокутааттар, бэлиитиктэр, эґиги тірµт куттанымаІ, улахан омук тыла сµтµі суо±а, оттон биґиги тылбыт сµтэр тыллар ахсааннарыгар киирбитин ама билбэт µґµгµіт. Судаарыстыба таґымыгар тылбытыгар сіптііх суолта бэриллэ илик, ол иґин сахабыт тыла кµнтэн – кµн мілтіін – ахсаан иґэр. Тылга сыґыан эйгэттэн тутулуктаах диибит, оттон ол эйгэбит хайдах буолара судаарыстыба салайааччытыттан улахан тутулуктаах.
Чэ, уонна элбэ±и эппэппин, бэйэ±ит ыараІнатан кірµІ. Тыл киґиэхэ о±о эрдэ±инэ иІэриллэр. Ол биллэр суол. Дьэ ол иґин судаарыстыбаттан эн бэйэІ тылгын билиэхтээххин диэн ирдэбил баар буолуохтаах. Манна эн µірэтэ±ин дуу суох дуу диэн ыйытар наадата суох. Хайаан да µірэтиэхтээххин, билиэхтээххин диэн буолуохтаах. Сахалыы µірэтэр оскуола тиийбэтин туґунан айдаан бі±іті, бу боппуруоска эмиэ судаарыстыба орооґон, кимтэн да ыйыппакка бачча нэґилиэнньэ±э бачча оскуола баар буолуохтаах диэн быґааран кэбиґиэхтээх. Бэйэм олохпун ылан кірдіххі ирдэбил мин ахсыс кылааґы бµтэриэхпэр диэри 60-с сыллар бµтµµлэригэр баара. Онтон 70-с сыллар саІаларыттан сахабыт тылыгар сыґыан то±о эрэ тосту уларыйбыта 9-10-с кылаастарга µірэппэт кэриэтэ буолбуппут. Бу тыа оскуолатыгар. Оттон куоракка ол кэмІэ хайдах сыґыан буолуой? Онон саха айыл±атын тылынан киирэн алдьатыы тохтоло суох бара турар. 90-с сылларга ылбыт тыыммытын ыґыктыбакка баран испиппит буоллар…, ону баара дииргэ тиийиллэр.
Бастакы баґылыкпытын ууратыахтарыттан ыла эмиэ атын ыарахан тыын ітін, ылбат – биэрбэт турукка киирэн эрэбит. Бу барыта туохтан буолла диэн ыйытык µіскµµр. Онуоха хоруй баар. Былаас норуотуттан олус тэйдэ. Бары кµннээ±и олохпутунан олоробут. Ґіґэ араІа туґунан, норуот туґунан. Эмиэ хаттаан биир баартыйа баґылаан – кіґµлээн барда. Бу балаґыанньаттан уларыйыы тахсыбата±ына Арассыыйа±а ітірµнэн дьиІнээх киґилии сайды кэлэрэ саарбах буолла. Биир омук, атын омук айыл±атын алдьатаары, усторуйаны токурута сатааґына биир кµµстээх дьайыы. Оскуола±а о±о тугу µірэтэргин иІэринэр, итэ±эйэр. Ырыынак кытайдарыттан ыйытан кірµІ эрэ, Сибиир, Саха Сирин устуоруйатын. Биир эппиэти ылыаххыт: «бу барыта хаґан эрэ Кытай сирэ этэ, ону Арассыыйа былдьаан ылбыта» - диэн. Кинилэри оннук µірэтэллэр. Оттон Саха Сирэ арассыыйа±а хайдах холбоспута туґунан устуоруйа. Бу чааґыгар кырдьыгы этэр биґиэхэ бобуулаах буолбута µйэ аІарыттан орто. Ол оннугар биэстии сыл буола – буола µтµмэн µбµ кутан туран, µбµлµій тэрийэллэр. Дьэ бу тіґі сіптііх эбитин арай айыл±абыт барахсан билэн – кірін тураахтаата±а. Аны туран, киґи биир дьээбэ айыл±ата диэн баар, ким барыта хай±анарын сібµлµµр. Бу туґунан олус ча±ылхай: «Мин сиэркилэм, эт эрэ…» - диэн улуу Пушкин остуоруйата баар. Дьэ бу сиэркилэ ыарыытыгар ордук кµµскэ уопсастыба µрдµку араІатыгар сылдьар киґи ылларара баар суол. Ону билэр буолан сиэркилэ оруолун толорооччу олус элбэх. Оттон наар хай±алга сылдьар киґи туохха тиийэрин ол остуоруйаттан бэйэ±ит билэ±ит. Онон былааска олорооччулары, ким да буоллун алыс арбыыр, кини эппитэ барыта сіп диэн иґэр бэйэбитигэр охсуута ордук улахан буолар. Ол суох буоларын туґугар сир µрдµгэр демократия диэн ійдібµл баар буолла ини.
Тµмµкпэр этиэм этэ, айыл±а кырдьыктан атыны билиммэт. Биґиги бэйэбитин тіґі ба±арар албыннаґыахпыт, оттон айыл±аны албынныыр хайдах да кыаллыбат суол. Олохпутун оІостоору айыл±абытын утары барарбыт абыранарбытынаа±ар бары іттµнэн охсуута улахан буолан тахсар. Бары айыл±а о±олоро буоларбытын умнубакка, тулалыыр эйгэбитин кытта алтыґан – ійдіґін, бэйэ – бэйэбит айыл±абытын кэспэккэ, барытын дьµірэлээн – ситимнээн олорорбут эбитэ буоллар тіґілііх µчµгэй буолуо этэй. Айыл±а о±олоробут дэнээччилэргэ барыларыгар µµнэн эрэр СаІа Дьылынан э±эрдэ! Ба±арабын дьолу – соргуну, саргылаах санааны! Бу суруйуубар биир хоґооммуттан быґа тардыыны сыґыарыбын:
…Дьон хобун иґиллии сэргээмэ,
Эн сэргээ ылба±ай ырыаны.
Кими да аттыгар сэнээмэ,
Сэґэргээ эйэ±эс сыґыаны.
Олохтон µтітµн талаІІын,
Тулалыыр эйгэ±ин угуттаа.
Сырдыгы – ырааґы айаІІын,
Айыл±а уйгутун уруйдаа!
Омук Уола
Ахынньы 25 кµнэ
Дьокуускай к.
|
|
Views: 2058 |
Added by: uhhan1
|
|
|
| Ааҕыылар |
Баар бары (online): 33 Ыалдьыттар (гостей): 33 Кыттааччылар (пользователей): 0 |
|
