| News topics |
|
Политика.Митинги. Пикеты. Партии [902]
|
|
Мысли. Думы.Мнения, обсуждения, реплика, предложения [263]
|
|
Суд-закон.МВД.Криминал [1283]
|
|
Право, закон [323]
|
|
Экономика и СЭР [840]
|
|
Власть Правительство Ил Тумэн [1208]
|
|
Мэрия, районы, муниципалитеты [400]
|
|
Мега пректы, планы , схемы ,программы. ВОСТО [215]
|
|
Сельское хозяйство,Продовольствие. Охота и рыбалка [559]
|
|
Энергетика, связь, строительство.транспорт, дороги [156]
|
|
Коррупция [862]
|
|
Банк Деньги Кредиты Ипотека Бизнес и торговля. Предпринимательство [294]
|
|
Социалка, пенсия, жилье [277]
|
|
ЖКХ, строительство [133]
|
|
Образование и наука. Школа. Детсад [215]
|
|
Люди. Человек. Народ. Общество [227]
|
|
АЛРОСА, Алмаз. Золото. Драгмет. [672]
|
|
Алмазы Анабара [161]
http://alanab.ykt.ru//
|
|
Земля. Недра [240]
|
|
Экология. Природа. Стихия.Огонь.Вода [380]
|
|
СМИ, Сайты, Форумы. Газеты ТВ [158]
|
|
Промышленность [43]
|
|
Нефтегаз [285]
|
|
Нац. вопрос [285]
|
|
Соцпроф, Совет МО, Общ. организации [65]
|
|
Дьикти. О невероятном [183]
|
|
Выборы [661]
|
|
Айыы үөрэҕэ [128]
|
|
Хоһооннор [5]
|
|
Ырыа-тойук [23]
|
|
Ыһыах, олоҥхо [109]
|
|
Култуура, итэҕэл, искусство [371]
|
|
История, философия [246]
|
|
Тюрки [76]
|
|
Саха [166]
|
|
литература [45]
|
|
здоровье [469]
|
|
Юмор, сатира, критика [14]
|
|
Реклама [7]
|
|
Спорт [123]
|
|
В мире [86]
|
|
Слухи [25]
|
|
Эрнст Березкин [88]
|
|
Моё дело [109]
|
|
Геннадий Федоров [11]
|
|
BingHan [4]
|
|
|
Main » 2013 » Тохсунньу » 13 » Саха дэнээччилэртэн Омо±ой дьоно ураа²хайдар. Оттон ураа²хай саха бэйэтин ¥рµ² Айыыттан айдарыылаахпын диир.
Саха дэнээччилэртэн Омо±ой дьоно ураа²хайдар. Оттон ураа²хай саха бэйэтин ¥рµ² Айыыттан айдарыылаахпын диир. | 16:44 |
УРААҤХАЙ - САХАЛАР
/Г.В.Ксенофонтов научнай µлэтэ уонна этногенез, культура проблемалара/
А.Павлов-Дабыл.
А±ыйах ахсааннаах норуоппут. Ити эрээри омук чинчийээччилэрэ харахтарын «аалларбыттара» ыраатта. Ону тµ³рэтин саха±а бастакынан ытыска ууран биэрбит ки´ибит -Г.В.Ксенофонтов.
Кини «разного рода попытки разрешения якутской проблемы, предпринятые учеными людьми царской эпохи, отчасти и иностранными авторами, не лишены научного интереса и теперь» диэн туран бµгµн да чопчулана илик маннык сытыы проблеманы туруорбута: «...своеобразие и цельность религиозного мировоззрения якутов, их эпической поэзии и устных преданий, сложность и устойчивость психического склада якута и целый ряд особенностей их материальной и духовной культуры свидетельствует о том, что якутское племя не является историческим новообразованием».
Гаврил Ксенофонтов ураа²хай-сахалар µ³скээ´иннэрэ у´ун кэмнээх процесс диэн научнай эйгэ±э ³й укпута. Ити ³ттµнэн кини к³рµµтэ сµрдээх дири². Этногенез уонна культура проблематын олус эрдэ ³йд³³бµтµн уонна бол±ойбутун туо´улуур. Проблема ула±аа²ы т³рдµн академик, этнограф А.И.Гоголев «Якуты» монография±а скиф-хунн компоне²²а к³р³р. Онно чуолаан индоарийскай утуму инники кµ³²²э туруорбута ки´и бол±омтотун ордук кµµскэ тардар. Элбэх санаа µ³скµµр. Олортон соро±отун били´иннэрэбин.
Массагеттар - юечжи
Н.В.Кюнер «Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока» хомуурунньукка юэйчжилэр Сахсары (£лµ³нэ) ³рµс орто сµµрµгэр У11 µйэ±э тахсыбыттарын ыйар. Кытай «Таншу» летопи´ын чахчыта.
Юечжи-кимнээхтэрий? Балары А.Гоголев бу курдук бы´аарар: «Древнекитайские хронисты называют саков «сэ», а массагетов - «юечжи», юечжи от фонетической формы sgwied-di>sogdot>согд. Они вели кочевой образ жизни и пользовались различными диалектами североиранской группы языков».
Массагеттар - Орто Азия биистэрэ. Томашек уонна Маркварт балар ааттарын авестийскай т³рµттээ±инэн аа±аллар. Масио-рыба диэнтэн та´ааран. Балык - массагеттар с³бµлµµр астара. Балыгымсахтар. Сµрµн дьарыктара ол. Маны ³йд³³н кэби´иэх. Хойутуу эргиллиэхпит.
Аны Согд дьи²нээх тылбаа´ын билсиэх. Нууччалыытыгар «священный», «горящий», «чистый». Итэ±элтэн т³рµттээх ³йд³бµл. Кытайдыы иэ±иллэн юечжи буола кубулуйбут.
Массагеттар, юечжи, согд - хотугу илинннии са²арар иранныы тыллаах биис. Массагет - дьарыгынан, юечжи - кытайдыы, согд- итэ±элинэн.
Согдиецтар сирдэрэ Ахеменидтар империяларыгар Согдиана - Сугуда диэн провинция этэ. «Согд топоним Авеста±а» ахтыллар. Балар тыллара перстэринэн уонна тµµрдэринэн µтµрµллэн сыыйа сµппµт, симэлийбит. Туох-ханнык уратылаа±ын бы´аарар уустук эрээри, араа´а, арабскай таттарыылаах диэ±и ба±арабын. Кинилэр суруктара-бичиктэрэ арамейскай т³рµттээ±э бэрт элбэ±и этэр.
Согдиецтар атыы-эргиэн дьарыктаахтара. Хардары таары Ираны уонна Кытайы хааччыйаллара. Балар тыллара Каспийттан Тибеккэ диэри норуотттар икки ардыларынаа±ы тыл буолбута. Согдийскай тыл - хотугулуу или²²и иранецтар сµппµт тыллара. Тар±аммыт сирэ – Согдиана, Зеравшан ³рµс хочото, Самарканд. Суруктара уйгур, монгол, маньчжур норуоттарыгар тар±анан алпаабыты т³рµттээбитэ.
Чач
Согдиецтар провинцияларыгар Чач - бµгµ²²µ Ташкент оази´а киирэрэ.
Чач аата 262 сыллаа±ы «Кааба Зороастра» диэн персидскэй ыраахтаа±ы Шапура 1 суругар баар эбит. Итини кытайдар «ши», арабтар «шаш», тµµрдэр «таш» диир буолбуттар. Бу тыл ис хо´ооно толору биллибэт. Арабтартан тиксибит »коронованный» суолталаа±а саба±аланар. Согд курдук «священный», «горящий», «чистый» ³йд³бµлµ илдьэ сылдьар.
Чач олохтоохторун чачи, тачи, тоджи, таджи диир буолбуттар. Кинилэр сµрµн уратылара - уокка сµгµрµйµµ. Зороастризм. Бу тылы аат о²осто сылдьааччыларынан билигин таджиктар буолаллар.
Уокка сµгµрµйээччилэр чач, чачи, тоджи, таджи эбиттэр. Бу би´иги эрабыт иннинээ±и «Джйоти-свет» µ³рэ±и туту´ааччылар буолуохтарын с³п.
Джйоти
Джйоти - индуистскай астрология±а, астрономия±а «свет», «наука о светилах». А±ыс ты´ыынча сыл анараа ³ттµгэр µ³скээбитэ. Теория уонна практика бы´ыытынан ведийскэй эпоха±а суолталана сылдьыбыт.
Олох бы´ыыта-майгыта хайдах салаллыа±ын джйоти к³м³тµнэн бы´аарар эбиттэр. Манан дьарыктанааччылары «коронованные», «священные», «чистые» диир буолбуттар.
Согдиецтар, чачилар билиилэрэ-к³рµµлэрэ, итэ±эллэрэ атыттартан ураты эбит. Религиознай, духовнай каста курдуктар бы´ыылаах. Бастакы бигэргэниилэрэ оннук. Онон итилэри ханнык эрэ туспа норуот, омук курдук к³р³р табыллыбат.
Сартылар-сортуоллар
Чинчийээччи, венгр Арминий Вамбери (Герман Бамбергер) этэринэн чачи, таджи диэн туроктарга сарты буолбут. Хайда±а буолла?
Сартылар, сортуоллар Орто, Киин Азия, Сибиир норуоттарыгар баалларын история элбэхтик бигэргэтэр. Ону эридьиэстии барбакка, бы´аччы саха±а сы´ыаныгар тохтуох.
Балар тустарынан Багдарыын Сµлбэ «Ис и´игэр киирдэххэ» кинигэтиттэн манныгы аа±абыт: «... сортуоллар олохсуйан сылдьыбыт сирдэрэ диэн маннык буолан та±ыста: Бµлµµ сµнньэ, Якутскай Тулагыта, Эдьигээн сирэ, Сарта² ³рµстэр».
Эдьигээ²²э биэс к³с усталаах Бэс ¥рэх устун сортуоллар олорбуттара диэн сэ´эн баар. Багдарыын Сµлбэ бэлиэтэниитэ. Ити µрэ±и бата сµрдээх элбэх ки´и тµ´µµлэммит.
К.В.Вяткина сартыаллары Орто Азияттан, Бухараттан т³рµттээх дьонунан аа±ар. Ити µ³´э кэпсэммит кэпсээни толору бигэргэтэр.
. Г.В.Ксенофонтов «Ураа²хай-сахаларга» 1917 сыллаа±ы перепи´ынан ¥³´ээ Бµлµµ Чочутугар баар ха²аластар, б³тµ²нэр ахсааннарын аахпыта.
Саха тыла
Саха тыла классическай арийскай тылларга хабааттарын академик О.Н.Бетлингк бастакынан бу курдук бэлиэ±э ылбыта: «...ослабление основы, аналогично санскритскому... в высшей степени излюблено в якутском языке». Оттон академик В. В. Радлов «первоначально язык якутов принадлежал какому-то неизвестному языку не тюрского происхождения» диэ´инэ эмиэ бу проблеманы таарыйар.
Саха тыла сµппµт, суураллыбыт тыллар ахсааннарыгар киирэр буолла±ына, оччотугар ханныгый?
Скифскэй, сакскай, согдийскай - сµппµт тыллар. Хотугулуу или²²и иранецтар са²ара сылдьыбыттар. Балартан согдийскай (чачы, сортуол) окайдыыр. Багдарыын Сµлбэ сортуоллары узбектарга сы´ыаран туран «Окайдаа´ын узбектар тылларын халба²наабат уратыта буолара кµн бµгµнµгэр диэри бэлиэтэнэр» диир.
Саха±а иранскайтан туох эмэ баар дуо? Итинник ыйытыы оруннаах. Онуоха а±ыйах холобуру к³рд³р³р с³п буолуо дии саныыбын. Со±уруулуу ар±аа²ы Иран диалегыттан (персидскэйтэн) ордубуту.
Бэлэнтэй. Кара-калпактарга, туркменнарга, узбектарга «бэлэнд» бы´ыытынан сылдьар. Персидскэйгэ «болэнд - высокий, длинный (в отношении одежды), громкий (в отношении голоса)».
£бµгэбит Эллэй Боотур били²²и Покровскай та´ыгар тохтообутугар Омо±ой дьоно кэлбиттэр. Онуоха Эллэй тохтообут хонуутун ыйа-ыйа «Бэлэнтэй миэнэ, Бэлэнтэй! » диэбитэ µ´µ. «Мин µрдэлим» диэбит буолуон с³п.
Болэнд диэнтэн т³рµттэх тыллар: бэлэнньик - та²ас сиэ±ин манжета, бэлэс - зев. Тµбэ´иэх улаханнык са²арары бэлэстэтии дииллэр.
Бэчэрэ. Азербайджаннарга, башкирдарга, казахтарга, туркменнарга баар. «Би-чарне - беспомощный, несчастный» диэнтэн т³рµттээх.
Кээдьэй. Саха остуоруйатын биир персона´а Ты²ырахтаах Кээдьэй Сатыылай - Буор Ма²алай кыы´а. Туроктарга «жадный», «алчный» диэн ³йд³бµллээх. Персидскэйдии геда/гэда «нищий», «смиренный». А.Н.Самойлович маны исламынан тар±аммыт диир.
Хама±а. Узбектарга, уйгурдарга, киргизтэргэ, казахтарга, туркменнарга «хамбагал», «камбагал». «Кэм бэгэл - бедный», неимущий». Тугу барытын аккаастаабакка ылар ки´ини сахалар хама±а диэн ааттыыллар.
Таныйар. На´аа у´уннук м³²³н-этэн µ³рэтэр, ³йд³т³р диэн. Кэлин кырыыс дии саныыр буолбуттар. Персидскэйгэ «даны, таны, тану - знающий, мудрец». Итинтэн даныш диэн туохтуур µ³скээбит.«Танух - свидетель, танугла - свидетельствовать». «Та²ла - донимать вопросами». Казахтарга, хакастарга, азербайджаннарга, о.д.а «знать», «узнавать» дэнэр. Саха±а мантан т³рµттээх та²ха диэ´ин баар. Ки´и ба±арар ба±ата туоларын - туолбатын билэ сатаа´ын.
Аны маныаха да±атан арабтан киирбити билсиэ±и².
Бэкир. Саха±а бу тыл «хатыІыр», «хам аччык» суолталаах. Хара Бэкирдээн абаа´ы. Кэкэ Суорун Тойон уола ¥с кµлµк Бэкирий Суорун бухатыыр. Кµіх Бэкиттэ - саІа муІха иччитэ.
Бэкир нууччалыы тылбаа´а «тощий». Арабтыы «фэкир - бедный, нуждающийся». Тµµр тыллаахха барытыгар кэриэтэ киирбит. Ислам сабыдыалынан буолуо. Азербайджаннарга фа±ыр «бедный». «скромный», «тихий», «беспомощный», «безобидный». Башкирдарга фэкир - «бедный», «неимущий». Казахтарга ба±ыр «бедняга», «нищий». Барыларыгар биир ³йд³бµл кэриэтэ.
Кинигэ суруйааччылар Х1Х µйэ бµтµір диэри «фэкир» диэни «униженный" суолта±а тутталлара. Казань учуонайа мулла Ш.Марджани 1885 сыллаахха Казань уонна Булгария историятын суруйарыгар «...сей униженный раб, имеющий много пороков и грехов Шагабутдин Багаутдинович Марджани говорит, что..." диэнинэн ити µлэ аан тылын арыйбыттаах.
Ар±аа²ы Европа норуоттарыгар факир - «бродячий, нищенствующий монах», Индия±а «аскет, фокусник совершающий различные чудеса» буолар.
Кэридэх. Мээнэ сылдьар ки´и. Ханна ба±арар тµбэ´иэх киирэн кэлиэн с³п. Арабтарга «гариб - странствующий». Тµµрдэргэ персидскэй тылынан киирбит «чужестранец, чужой, посторонний, удаление от родины, ссылка, высылка, странник, пришелец, бесприютный» суолта±а.
Кэбэр. Кэлиилии кэбэр. Эппитин этэ турар ки´и. «Хабар -весть, сообщение». Бары тµµрдµµ тыллаах норуокка тар±аммыт. Туркменнарга. казахтарга, хакастарга «хабар», туроктарга ´абер, азербайджаннарга, башкирдарга хэбэр, чуваштарга хыпар, киргизтэргэ габар. Азербайджаннар, киргизтэр «кэбэрчи» диэннэрэ - «вестовой», «осведомитель», «корреспондент».
Ураа²хай
Г.В.Ксенофонтов «Ураа²хай - сахалар» µлэтигэр табалаах хотугу сахалары, Бµлµµ сахаларын ураа²хайдар диирин та´ынан то²ус, турок, монгол холбо´угун курдук сыаналыыр. Дьэ ити и´ин ураа²хайдар кимнээ±ин токооло´уох.
Ураа²хайдар. Балар тустарынан историческай бэлиэтээ´ин баар а±ай. Инньэ араб историга Рашид-ад-динтан са±алаан, кытай летопи´ыгар, монгол т³рµччµтµгэр тиийэ ураа²хай ахтыллара µгµс. Россиятаа±ы матырыйааллартан нуучча чинчийээччитэ Н.В.Кюнер «Восточные урянхайцы по китайским источникам» ыстатыйата дьо´ун миэстэни ылар.
Ураа²хай диэни µксµгэр булчут норуоттарга сы´ыаран этэллэр. Хоту диэки олорооччулары. Онтулара арыт ардыгар сэнэбил, сии тамахтаах. Кытайдар, сорох ардыгар буряттар, монголлар итинник гыналлар.
Би´иэхэ бэйэбитигэр П.Ф.Порядин «качество дурного человека, злого духа» диэбиттээх. Нуучча-саха тылдьытын бэлэмнииригэр. Хантан, кимтэн истэн суруйбута биллибэт. Сэрэйдэххэ, ити µ³´э ахтыллар норуоттар сабыдыаллара буолуон с³п.
Ураа²хайдар кимнээ±ий? Бастатан туран, тµµрдµµ тыллаах норуоттар - тувинецтар, сахалар. Ураа²хайдар бааллар монголларга, буряттарга, калмыктарга, алтаецтарга о.д.а. этническай б³л³хт³рг³. Холобур, казах археолога С.М.Ахинжанов кимактары ураа²хайдар диэн этэр. Ураа²хай диэн тыл «уран» уонна «каи» диэннэртэн турар. Балар тµµрдµµ уонна монголлуу диалектарга дракон ³йд³бµлгэ чугастар диир Ахинжанов.
Оттон атын чинчийээччи У.Т.Ховалыг «Происхождение и этническая принадлежность урянхай» диэ²²э «выяснено, что монголоязычные племена, переселявшиеся в начале Х века на территорию современных Бурятии и Монголии назвали иноэтнические раздробленные племена общим для них географическим термином «урянхай».
Ураа²хай дэнии географическай терминтэн сиэллэнэр -кутуруктанар диир У. Ховалыг. Бу оруннаах этии. Ону манныктан са±алыах. Иранскай миф Рангха диэн ³рµстээх. Би´иги учуонайбыт академик А.И.Гоголев ураа²хайдар дойдуларын саба±алыырыгар бу ³рµ´µ ахтан турардаах. Рангха ³рµс олохтоохторо ураа²хайдар дэниэхтэрин с³п диир.
Бу ³рµс ханна баарын бы´аччы ыйа сатаа´ын билигин да у±араабат. Сэбиэскэй учуонай В.Абаев маны Волга±а, сорохтор Кама±а баайан бы´аарарга дура´ыйбыттара. Сыр-Дарья эбэтэр Кабул ³рµстэргэ да±аны таарыталлар. Була сатааччы, бары араастык тойоннуур.
Оттон миф т³рдµгэр киирдэххэ, «Рангха в иранской мифологии (в «Авесте») мировая река. Омывала одну сторону мира и выступала символом края света, максимальной удаленности».
Рангха сµрдээх дири². ¥рдµк хайаттан сиргэ та²нары тµ´эр. Ки´ини ты´ыынча т³гµл та´ыччы сабырыйар. Кара дэнэр сµµнэ балыктаах.
Бу мифическэй ³рµс Индия±а астрономическай ³йд³бµл. Раху диэн ааттаах. «Раху - в индийской астрономии название восходящего узла лунной орбиты, который был олицетворен в виде особого демона, подстерегающего луну, чтобы схватить ее. Когда это удается ему, происходит лунное затмение. Иногда словом Раху означается и само затмение. Раху представляет также одного из планет, царем метеоров и охранителем юго-запада, четверти горизонта. В индийской мифологии Раху изображается в виде четверорукого и хвостатого демона Дайтья, стерегущего солнце и луну, чтобы проглотить их и затмить таким образом их лучи».
Оттон индустар астрологияларыгар Раху то±ус планетаттан биирдэстэрэ. К³стµбэт, астральнай планета - Нибиру. Тымныы, кураанах эттик. Маны та´ынан тыйыс, аргыар тыыннаах сир-дойду.
«С астрономической точки зрения, это одна из двух точек небесной сферы, в которых Луна пересекает эклиптику, двигаясь с юга на север, - это Раху, так называемый «северный узел» орбиты. «Южный узел» - это Кету. Раху и Кету изображаются в виде змееобразного демона или дракона, охватывающего Землю кольцом».
£сс³ туран, индуизм²а Раху - демон. Кµнµ уонна ыйы ыйыстааччы. А±ыс хара аттаах «абаа´ы».
Пуран легендатыгар та²аралар ³лб³т мэ²э утахтарын амританы асурдар уонна аанньаллар былдьаспыттар. Амританы ыларга µµт бай±алы ытыйаллар эбит. Итиниэхэ асурдар кыайбыттар. Аанньаллар ону с³бµлээбэккэ, Вишну та²ара±а µ²сµбµттэр. Вишну онуоха Мохинига кубулуйбут. Амританы µллэрэр кэрэ дьахтар буолбут. Асурдар бары киниэхэ аралдьыйбыттар. Арай Раху эрэ кы´амматах. Амританы и´э турбут. Мохини ити и´ин Раху ба´ын бы´а охсубут. Раху ба´а уонна кутуруга икки а²ы арахсыбыт...
Ха´ан эрэ хотугу полюс, халлаан полю´а буолан турбут µргэл баара. Аата - Дракон. Билигин Дракон µргэл Ара²ас (Большая Медведица) уонна То²ус ара²ас сулустарын (Малая Медведица) икки ардыгар сытар. «Дракон кутуруга» То²ус ара²ас сулу´ун аттыгар баар. Оттон т³б³т³ - Ара²ас сулус диэки. Таарыйа да±атан эттэххэ, Дракон саамай ча±ылхай сулу´а Тубан 2,5 ты´ыынча сыл анараа ³ттµгэр Орой сулус (Полярнай звезда) этэ. Аны 20 ты´ыынча сыл ааста±ына Тубан эмиэ Орой сулус буолуохтаах.
Дракон полюс буолан турар кэмигэр 12 зодиактан 8-´а хотугу са±ахха туруору тµ´э сылдьыбыт. Итини библия±а Иаков кирилиэ´э, аанньаллар µктэллэрэ дииллэр. «Вот лестница стоит на земле, а верх ее касается неба: и вот, Ангелы Божии восходят и нисходят по ней» дэнэр «Буолуйа±а» (Бытие 28, 12).
«В ту эпоху, в полдень, эклиптика находилась бы параллельно с меридианом; и часть Зодиака спускалась бы от северного полюса к северному горизонту, пересекая восемь колец змия (восемь сидеральных лет и более 200 000 солнечных лет, что походило бы на воображаемую лестницу с восемью ступенями, подымающимся от земли до полюса, т.е. престола Юпитера». Итак, по этой лестнице Боги, то есть Знаки Зодиака, восходили и нисходили (Лестница Иакова и Ангелы)... Протекло более 400 000 лет с тех пор, как Зодиак находился по сторонам этой лестницы» диир Маккей.
Кини «Сфинксиада» или Мифологическая Астрономия Древних, обьясненная через Восстановление Первоначального Смысла их Басней и Символов» µлэтигэр бу «а±ыс µктэли» а±ыс сидеральнай сыл диэн сыаналыыр.
А±ыс сидеральнай сыл биґиги сирдээ±и кээмэйбитигэр 206944 сылга тэІ. Итиччэлии сыл буола-буола зодиак соро±ото хотугу полюстан хотугу са±ахха туруору «тµґэр».
Јбµгэ саха итини «тµґµµ халлаанынан» аа±ар. Бу халлаанынан Хотугу ытык хайа±а таІаралар тµґэллэр дии саныыра. Дууґа тіннін кэлэрэ эмиэ итинэн эбит...
Оло²хо±о хо´уйуллар аан дойду а±ыс иитэ-са±ата - а±ыс сидеральнай сыл. «А±ыс иилээх-са±алаах атааннаах-міІµіннээх аан ийэ дайды» диирбит ити.
БуддизмІа бу олук этии «восьмеричный путь» канонунан бэриллэр.
«Восьмеричный (Благородный) путь, срединный путь (маджджхима - патипада) - путь, который избегая две крайности - чуственное сладострастие и самоистязание, ведет к просветлению и освобождению от страданий (дукха). Восьмеричным он называется потому, что состоит из 8 ступеней или шагов: правильное понимание, правильное стремление, правильная мысль, правильная речь, правильное действие, правильный образ жизни, правильные усилия, правильная концентрация».
Итини буддизм т³рµт улахан салаата махаяна - «улахан айан» илдьэ сылдьар. Бу салаа икки сµµрээниттэн биирдэґэ «ортоку суол» - мадхьямики буолар. «Ортоку суол» а±ыс сµрµн формулалаах. Ол а±ыс формула «буолбатах» диэн тылтан турар. Холобур: «Туох да мээнэ тірµµр уонна ілір буолбатах», «туох да мэлдьи баар уонна тохтоло суох сал±анар буолбатах». Итинник к³рµµ саха былыргы философиятыгар туту´уллар этэ.
А±ыс ахсаан былыргыларга хаттаан тиллии суолталаах. Египтяннарга хаттаан тиллии уонна уларыйыы та²арата Тот бу сыыппаранан символланар. Сведенборг этэринэн, а±ыс сыыппара ыраастаныы бэлиэтэ...
Дракон µргэл полюс буола сылдьыбыт кэмигэр зодиак µ³´эттэн «халлаан ³рµ´э» буолан та²нары тµспµт. Халлаан ити «³рµ´µн» иранецтар Дракон аатынан Рангха диэбиттэр курдук. Ити кэм²э Хотугу Полюс уонна Халлаан Полю´ун µ³стэрэ сэргэстэ´э турбуттар. Оннук сахха киирбэт кµннээх, мэлдьи кµ³х сааскылаах Айрьяна Ваэджо диэн дойду баар буола сылдьыбыт. Арийдар олорбут дойдулара. Ол ту´унан Вендидада диэн иранецтар экзотерическай айымньыларыгар ахтыллар. Оттон экзотерическай µ³рэх бигэргэтэринэн полюс экватортан сы±арыйбытыгар Айрьяна Ваэджо иэдээ²²э тµбэспит. То² ха´аа, муус болуо иччитэх сиргэ кубулуйбут. Дьон-сэргэ ба´ыйар а²ара сылаас сир диэки сы±арыйбыт.
Ии курдук эриллэ сыппыт халлаан полю´а, хотугу полюс - Дракон µргэл хамсаабыт. «Ба´а уонна кутуруга» тус-туспа арахсыбыт. Маны кытта ситимнээх олох уларыйыыта дьон ³йµгэр-санаатыгар умнуллубаттык хатаммыт. Ону икки атах сорох бии´э кэс хаан тылынан кэмиринэ кэпсиир номох о²остубут. Тµллэ²нии тµµрµллэр сатара мо±ой - Дракон сиэмэ±ин уонна кµнµ-ыйы ыйыстарын ту´унан бэрт дьулаан домохтоммут. Оттон атыттар Дракон µргэл кэмин µчµгэйдик саныыр буолбуттар. Драконтан т³рµттээх курдук уранга, рангхаит, уранхит, ураа²хай диэн ааттанар буолбуттар. Холобур: тувинецтар, сахалар, Волга калмыктара.
Уранга, уранхит, урянхан, урянхгус, ураа²хай былыргы Иран мифическэй ³рµ´µн Рангханы кытта баайыылаах тыл. Былыргы иранныы тыллаах сактар, массагеттар илдьэ сылдьыбыттар бы´ыылаах.
Сактар тылларын омук лингвистэрэ сµппµт орто иранскай тыл бы´ыытынан сыаналыыллар. Арийскай теорияны утарыы, былдьа´ыы тµмµгэр нуучча сэбиэскэй учуонайдара итини билиммэт уонна тумна сатыыр буолбуттара. Дракон культа, дьи²эр, норуот ахсын араастык и²мит. Холобур, христианскай эйгэ±э тµктэри, ку´а±ан ³тт³ ба´ыйара элбэх. Оттон кимнээх эрэ µчµгэйдик саныыллара, суолталыыллара µгµс. Олортон быстах икки холобур.
Монголлар ³бµгэлэрэ Добу-Мерген то²устардыын уруур±аспыт. Итилэр сыдьааннара бэйэлэрин «улухоу - происшедшие от Дракона» дэнэр эбиттэр.
Николай Абаев этэринэн, Дао иероглиба Дракон иероглифтан т³рµттэммит. Дракон иероглиб уйгурдар ара²аччы эмэгэттэрэ буолар.
Саха дьоно Улуу Тойон диэн µрдµк айыылаах. Бу - уот т³рд³. Олус суостаах суодаллаах µ³´ээ²²и кµµс. Омо±ой Баай дьоно ордук ³р³ тутар. О±ус, тайах о.д.а. кыыл буолан к³ст³р. Монголларга, кытайдарга - Луо, Дракон.
Саха дэнээччилэртэн Омо±ой дьоно ураа²хайдар. Оттон ураа²хай саха бэйэтин ¥рµ² Айыыттан айдарыылаахпын диир. Я.И.Линденау µлэтигэр ¥рµ² Айыы суруллуута - «Урунхаи». Манан сылыктаатахха, ¥рµ² Айыыттан айдарыылаах сахалар бэйэлэрин ¥рµ² Айыы саха - Урунхаи саха, ураа²хай саха дэммиттэр эбит.
Саха диэн «Кистэлэ² доктрина±а» Эка-Сака - «Дракон мудрости» буолар. «Дракон также древний гриф Астрального Света (Первозданного Начала), «Который есть Мудрость Хаоса» диир Е.Блаватская.
Ытыс та´ынар ыас хара²а±а аан бастакы уот, сырдык са±ыллыыта Эка-Сака диэн этитиллэн хаалбыт. Аны туран Айыы диэни тµµрдэр Ай - луна диэннэригэр сы´ыардахха, ¥рµ² Айыы - Белая Луна суолталанар.
Дьиктитэ баар, £лµ³нэ бастакы аата Сахсары (Сахасара). Александр Тулупов маныаха майгынныыры бу курдук бы´аарар: «...в санскрите соответствующий термин «сахакара» сохранил главное зерно - «друг Солнца» («сака»-«друг» и «хари» - «солнце»).
Индийскай йога±а сахасра - т³б³ оройо, Брахма дьулайа. Бу сµµнэ ³рµс индоиранскай ³йд³бµлµ илдьэ сылдьар. Хотугу ³рµскэ юечжи олохсуйбут туо´утун...
Раху - Дракон т³б³т³ уонна ый орбитатын хотугу туомтуу тардыыта. Манна ый му²утуу сырдыыр, µрдµµр. ¥рµ² ый буолар. ¥рµ² ыйга µ²ээччилэр, µрµ² ыйтан т³рµттээх курдук этинэллэр. Индустар «Лунная и Солнечная династия» диэннээхтэр. Саха эмиэ «Кµн уу´а уонна Айыы айма±а» дэнэр. Онон ураа²хай саха ¥рµ² ыйы - ¥рµ² Айыыны, «сака - дракон мудрости» диэннэрдиин бигэ ситимнээх. Бу барыта индоиран, тµµр тыллаах норуоттар уустук историяларын, культураларын, итэ±эллэрин биир ча±ылхай туо´ута буолар.
¥гµлээт
¥гµлээттэри то²устар диэ´ин µгµс. Ити соччо итэ±этиитэ суох. Ол оннугар история чахчыларын билистэххэ чы²ха атын к³стµµлэнэр.
Монголларга ойрат дэнээччи баар. Ойрат µ³скээ´инэ эмиэ биир туспа т³рµ³ттээх. Чинчийээччилэр Рашид-ад-дин, учуонай-лама Габан Шараб, µ³рэхчит Батур Убушу-Тµмэн бэлиэтээн хаалларбыттарынан, тµµрдµµ тыллаах уйгуурдар монголлары кытта буккуспуттар. Ол тµмµгэр ойрат тµ³рт б³л³±³ т³рµттэммит: 1)огулет (олет); 2) хойт уонна батуд; 3) баргу бурад; 4) дербет, зюнгар, хошоут, торгоут.
Бµлµµ сирин µгµлээттэрэ, ³л³³тт³р³, хо´ууннара, сунтаардара тµµр-монгол тыллаах уйгуурдартан утум-ситим тардаллар. Балар нуучча казактара кэлиэхтэрин иннинэ бµгµ²²µ £л³³н сиригэр тиийэ олорбуттара.
Хо´ууннар тустарынан билси´ии кэнниттэн Г.В.Ксенофонтов «если северных якутов признаем лишь обьякученными местными тунгусами, то откуда они могли бы получить эти монгольские слова, совершенно неизвестные южным якутам-скотоводам?» диэн тµмµккэ кэлбитэ.
Кини ³л³³тт³р (µгµлээттэр), хо´ууттар уйгуурдартан т³рµттээхтэрин билбэт буолан, итинник сыанабылы биэрэн турардаах.
Уйгуурдар
Уйгуур - этническай б³л³х аата. Би´иги эрабыт са±аланыыта 19 биис холбо´уга итинник ааттаммыт. Чингис-хан сыдьаана историк Абу-л-Гази-хан 1603-1664) «Родословное древо тюрков» диэн летопистаах. Онно суруйарынан аатырбыт Огуз-хан саамай эрэллээх биистэри «уйгуурдар-преданные» диэн сµрэхтээбит. Оттон тыл µ³рэхтээ±э Махмуд Кашгари саба±алыырынан, Киин Азия аттаах сэрии´иттэрин Александр Македонскай с³±³н, «мохсо±ол курдуктар - уйгуурдар» диэбит.
Уйгуурдар тµµрдµµ тыллаах биистэр. Бэйэлэрэ туспа алпаабыттаахтара. Онтулара согдийскай, арамейскай атыннык эттэххэ, ар±аа²ы семитскэй алпаабыттан силистээх. Уйгуур тылынан тµµрдэр манихейскай, буддийскай религиялары, философиялары тылбаастаабыттара.
Тµµр тыллаах биистэр ти´эх каганаттарын уйгуурдар салайан олорбуттара. Кинилэр хотторбуттарын кэннэ хан айма±а Инэнь Тегин хара татаардарга куотан саспыта. О±отун, кэргэнин, то±ус эрэллээх ки´итин илдьэ, кэлин букатыннаахтык сµппµт. Г.В.Ксенофонтов итиниэхэ дьикти гипотезалаах: бу ки´и сахаларга кэлэн тыгын удьуорун тэниппитэ диэн.
Венгерскэй учуонай Герман Вамбери «Кудатку-Билик» диэн Х1 µйэ±э уйгуурдуу суруллубут религиознай-философскай поэманы µ³рэтэн, саха тылын кытта тэ²нээбитэ уонна «...результат сравнительного изучения языка на основании чего наречие якутов, что касается звуковых отношений, форм и запаса слов, удивительным образом приближается к подлинно уйгурскому наречию» диэн тµмµккэ кэлбитэ.
Оттон Саха сиринээ±и тааска суруктары сэбиэскэй учуонай А.Бернштам согдийскай, арамейскай тартарыылаахтар диэн бэлиэтээбитэ.
Сибиир биллэр учуонайа Г.Н.Потанин «Очерки северо-западной Монголии» чинчийиилээх. Онно суруйарынан ураа²хайдар тыллара уйгуурдуу.
Уйгуур тыла µс диалекка арахсар: киин, со±уруу²²у уонна или²²и. Балартан киин диалект ордук сэ²ээрдэр. Бу диалект хас да к³рµ²нээх. Олортон биирдэ´э яркендыы са²арыы дэнэр.
Яркендыы са²арыы Кытай хотугулуу ар±аатыгар уутуйбута, Или²²и Туркеста²²а. Манна арийскай биистэр-юечжилар быдан эрдэттэн олохсуйбуттара. Бу сир кэлин монгол хана Джучи улуу´угар - К³мµс Орда±а холбоммута. Балар олохтоохторун монголлар элбэхтик ³р³-та²нары туппуттара. Ыраах ы´аттаабыттара. Холобур сортуоллары, туматтары, хоролору (хорасмиецтары) уо.д.а.
ххх
Гаврил Васильевич Ксенофонтов «Для нас интересны не те формы государственности, которые могли сохраниться у якутов в момент русского завоевания, а та стадия ее развития , которая существовала на юге Прибайкалья в эпоху развития якутских переселений» диэ´инэ оруннаах. Итини юечжилэр, уйгурдар историяларын кытта бииргэ баайар с³п этэ.
Таншу летопи´а юечжилар £лµ³нэ±э тахсыыларын 7-с µйэнэн кэри²ниир. Оттон уйгуурдар 8-с µйэ бастакы а²арыттан ыла или²²и тµµр каганатын илиилэригэр ылан, Байкал со±уруу кытылыгар тиийэ ба´ылаабыттара. Онон эстиэхтэригэр, инньэ 840 сылга диэри хоту сиргэ киирэ-тахса турбут буолуохтарын с³п. Оннук да±аны бы´ыылаах. Ити ма²найгыта.
Аны, икки´инэн, Ксенофонтов «...якутский язык должен быть признан тем диалектом, на котором говорили древнейшие турецкие племена...» диэ´инэ академик О.Бетлингк научнай к³рµµтµгэр тиэрдэр. Маны индоиранскай тыллаах юечжилар, итини кытта былаа´ыктаах уйгурдар бµгµ²²µ саха т³рдµгэр бааллара бигэргэтэр.
£сс³ туран, Азат Перуашов «Да, скифы мы...» ыстатыйа±а саха т³рµччµтµгэр сы´ыаннаа±ы кыбыппытын санатыым. Омо±ой баай ула±аа т³рдµн Мэйэрэм Сµппµнµ. Перуашов итиниэхэ сµппµнµ сопы-суфий диир. Суфий - ислам проповеднига.
Омо±ой т³рµччµтµгэр баар £ксµкµ диэн ки´и эмиэ биир дьээбэ. Онуоха манныгы к³р³бµн. Казах учуонайа, профессор Марат Барманкулов тµµрдэр Ашина диэн этнонимнарын Индия ыраахтаа±ытын аата - Ашока диир. Буддистар тар±аппыттар эбит. Онон Сµппµ-суфий, £ксµкµ-Ашоки диэннэр саха т³рµччµтµгэр бааллара индоиранскай утум биир кэрэ´итэ буолар.
¥сµ´µнэн, табалаах сахалар. То±о эрэ табалаах буолла да то²ус диир ³йд³бµллээхпит. Ити - саха т³рдµн билбэттэн тахсар. Скифтэр, сактар та²ара о²остубут к³л³л³р³ эбээт - таба! Уопсайынан да±аны, Сибиир, хоту сир айыл±атыгар дьµ³рэлээх табаттан ордук к³л³ туох кэлиэй?! Атынан, о±у´унан оччолорго сир ³т³р ыарахана. Иччитэх, то² ха´аа дойду устун итилэринэн ырааппаты² чахчы. Онон табалаах сахалары букатын эрдэтээ²²и колонизация бы´ыытынан сыаналыыр с³п.
Т³рдµ´µнэн, балыксыт сахалар. Уйгуурдар каганаттара µрэллиитинэн табалаах сахалар киин сиртэн быстан хаалбыттар диибит. Онон массагеттар майгыларынан балыктаа´ыны сµрµн дьарык о²остубуттар.
Бэси´инэн, сµ³´µ-сылгы баайдаахтар кэлиилэрэ. Бу сµрµннээн киданнар тутулларын к³стµµтэ буолар. Уйгуурдар хотторбуттарын кэннэ Х µйэ са²атыгар гунн хааннаах киданнар ба´ылыктаабыттара. Аатырбыт Елюй (Эллэй) династията. Онон уйгуурдар кэннилэриттэн кинилэр ха´аайыстыбаннай тутуллара бигэргэммитин мэлдьэ´эр табыллыбат.
Итиниэхэ учуонай В.М. Наделяев саха тыла монголлуу иэ±иллиитин Х-Х1 µйэлэринэн кэри²ниирэ µµт харахха этэр. Кидан байыаннай этэрээтэ £лµ³нэ орто сµµрµгэр 1125-1127 сылларга кэлиитэ монголизация бигэргэниитин к³рд³р³р. Дэлэ±э да±аны Омо±ой дьоно «Бэлэнтэй миэнэ, Бэлэнтэй» диэн Эллэй эппитин ³йд³³н хаалыахтара дуо! Саха дьонун оло±ор-дьа´а±ар, культуратыгар Эллэй са²а сµµрээни киллэрбит кэрэ´итэ элбэх: сµ³´µ-сылгы иитиитэ, дьиэ-уот, кµрµ³-ха´аа, µµт ас. Билэрбит курдук, «балаган, балахана - верхняя комната, балкон». Персидскэй тыл. Оттон «дьиэ» диэн тунгус-маньчжурдуу.
Тµмµктээн эттэххэ, «...в этногенезе якутов приняли участие какие-то отуреченные группы индоиранского происхождения» диэн А.И.Гоголев научнай гипотезата µгµс бигэ оруннаах.
Саха этногене´игэр уонна культуратыгар скиф - гунн (Омо±ой - Эллэй) компонненнара баарын та´ынан, семит т³рµттээх арабскай тыл, арамейскай сурук сабыдыалларын анаан µ³рэтиэх-чинчийиэх баара. Итиниэхэ Г.В.Ксенофонтов «Пастушеский быт и мифологические воззрения классического Востока» ырытыытын са²алыы хос к³рµµ´µбµт.
А.Павлов-Дабыл.
|
|
Category: История, философия |
Views: 2136 |
Added by: uhhan1
|
|
|
| Ааҕыылар |
Баар бары (online): 3 Ыалдьыттар (гостей): 3 Кыттааччылар (пользователей): 0 |
|
