УРААҤХАЙ - САХАЛАР /Г.В.Ксенофонтов научнай µлэтэ уонна этногенез, культура проблемалара/
А.Павлов-Дабыл. А±ыйах ахсааннаах норуоппут. Ити эрээри омук чинчийээччилэрэ харахтарын «аалларбыттара» ыраатта. Ону тµ³рэтин саха±а бастакынан ытыска ууран биэрбит ки´ибит -Г.В.Ксенофонтов. Кини «разного рода попытки разрешения якутской проблемы, предпринятые учеными людьми царской эпохи, отчасти и иностранными авторами, не лишены научного интереса и теперь» диэн туран бµгµн да чопчулана илик маннык сытыы проблеманы туруорбута: «...своеобразие и цельность религиозного мировоззрения якутов, их эпической поэзии и устных преданий, сложность и устойчивость психического склада якута и целый ряд особенностей их материальной и духовной культуры свидетельствует о том, что якутское племя не является историческим новообразованием». Гаврил Ксенофонтов ураа²хай-сахалар µ³скээ´иннэрэ у´ун кэмнээх процесс диэн научнай эйгэ±э ³й укпута. Ити ³ттµнэн кини к³рµµтэ сµрдээх дири². Этногенез уонна культура проблематын олус эрдэ ³йд³³бµтµн уонна бол±ойбутун туо´улуур. Проблема ула±аа²ы т³рдµн академик, этнограф А.И.Гоголев «Якуты» монография±а скиф-хунн компоне²²а к³р³р. Онно чуолаан индоарийскай утуму инники кµ³²²э туруорбута ки´и бол±омтотун ордук кµµскэ тардар. Элбэх санаа µ³скµµр. Олортон соро±отун били´иннэрэбин.
Массагеттар - юечжи Н.В.Кюнер «Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока» хомуурунньукка юэйчжилэр Сахсары (£лµ³нэ) ³рµс орто сµµрµгэр У11 µйэ±э тахсыбыттарын ыйар. Кытай «Таншу» летопи´ын чахчыта. Юечжи-кимнээхтэрий? Балары А.Гоголев бу курдук бы´аарар: «Древнекитайские хронисты называют саков «сэ», а массагетов - «юечжи», юечжи от фонетической формы sgwied-di>sogdot>согд. Они вели кочевой образ жизни и пользовались различными диалектами североиранской группы языков». Массагеттар - Орто Азия биистэрэ. Томашек уонна Маркварт балар ааттарын авестийскай т³рµттээ±инэн аа±аллар. Масио-рыба диэнтэн та´ааран. Балык - массагеттар с³бµлµµр астара. Балыгымсахтар. Сµрµн дьарыктара ол. Маны ³йд³³н кэби´иэх. Хойутуу эргиллиэхпит. Аны Согд дьи²нээх тылбаа´ын билсиэх. Нууччалыытыгар «священный», «горящий», «чистый». Итэ±элтэн т³рµттээх ³йд³бµл. Кытайдыы иэ±иллэн юечжи буола кубулуйбут. Массагеттар, юечжи, согд - хотугу илинннии са²арар иранныы тыллаах биис. Массагет - дьарыгынан, юечжи - кытайдыы, согд- итэ±элинэн. Согдиецтар сирдэрэ Ахеменидтар империяларыгар Согдиана - Сугуда диэн провинция этэ. «Согд топоним Авеста±а» ахтыллар. Балар тыллара перстэринэн уонна тµµрдэринэн µтµрµллэн сыыйа сµппµт, симэлийбит. Туох-ханнык уратылаа±ын бы´аарар уустук эрээри, араа´а, арабскай таттарыылаах диэ±и ба±арабын. Кинилэр суруктара-бичиктэрэ арамейскай т³рµттээ±э бэрт элбэ±и этэр. Согдиецтар атыы-эргиэн дьарыктаахтара. Хардары таары Ираны уонна Кытайы хааччыйаллара. Балар тыллара Каспийттан Тибеккэ диэри норуотттар икки ардыларынаа±ы тыл буолбута. Согдийскай тыл - хотугулуу или²²и иранецтар сµппµт тыллара. Тар±аммыт сирэ – Согдиана, Зеравшан ³рµс хочото, Самарканд. Суруктара уйгур, монгол, маньчжур норуоттарыгар тар±анан алпаабыты т³рµттээбитэ.
Оттон атын чинчийээччи У.Т.Ховалыг «Происхождение и этническая принадлежность урянхай» диэ²²э «выяснено, что монголоязычные племена, переселявшиеся в начале Х века на территорию современных Бурятии и Монголии назвали иноэтнические раздробленные племена общим для них географическим термином «урянхай». Ураа²хай дэнии географическай терминтэн сиэллэнэр -кутуруктанар диир У. Ховалыг. Бу оруннаах этии. Ону манныктан са±алыах. Иранскай миф Рангха диэн ³рµстээх. Би´иги учуонайбыт академик А.И.Гоголев ураа²хайдар дойдуларын саба±алыырыгар бу ³рµ´µ ахтан турардаах. Рангха ³рµс олохтоохторо ураа²хайдар дэниэхтэрин с³п диир. Бу ³рµс ханна баарын бы´аччы ыйа сатаа´ын билигин да у±араабат. Сэбиэскэй учуонай В.Абаев маны Волга±а, сорохтор Кама±а баайан бы´аарарга дура´ыйбыттара. Сыр-Дарья эбэтэр Кабул ³рµстэргэ да±аны таарыталлар. Була сатааччы, бары араастык тойоннуур.
Оттон миф т³рдµгэр киирдэххэ, «Рангха в иранской мифологии (в «Авесте») мировая река. Омывала одну сторону мира и выступала символом края света, максимальной удаленности». Рангха сµрдээх дири². ¥рдµк хайаттан сиргэ та²нары тµ´эр. Ки´ини ты´ыынча т³гµл та´ыччы сабырыйар. Кара дэнэр сµµнэ балыктаах. Бу мифическэй ³рµс Индия±а астрономическай ³йд³бµл. Раху диэн ааттаах. «Раху - в индийской астрономии название восходящего узла лунной орбиты, который был олицетворен в виде особого демона, подстерегающего луну, чтобы схватить ее. Когда это удается ему, происходит лунное затмение. Иногда словом Раху означается и само затмение. Раху представляет также одного из планет, царем метеоров и охранителем юго-запада, четверти горизонта. В индийской мифологии Раху изображается в виде четверорукого и хвостатого демона Дайтья, стерегущего солнце и луну, чтобы проглотить их и затмить таким образом их лучи».
Оттон индустар астрологияларыгар Раху то±ус планетаттан биирдэстэрэ. К³стµбэт, астральнай планета - Нибиру. Тымныы, кураанах эттик. Маны та´ынан тыйыс, аргыар тыыннаах сир-дойду. «С астрономической точки зрения, это одна из двух точек небесной сферы, в которых Луна пересекает эклиптику, двигаясь с юга на север, - это Раху, так называемый «северный узел» орбиты. «Южный узел» - это Кету. Раху и Кету изображаются в виде змееобразного демона или дракона, охватывающего Землю кольцом». £сс³ туран, индуизм²а Раху - демон. Кµнµ уонна ыйы ыйыстааччы. А±ыс хара аттаах «абаа´ы».
Пуран легендатыгар та²аралар ³лб³т мэ²э утахтарын амританы асурдар уонна аанньаллар былдьаспыттар. Амританы ыларга µµт бай±алы ытыйаллар эбит. Итиниэхэ асурдар кыайбыттар. Аанньаллар ону с³бµлээбэккэ, Вишну та²ара±а µ²сµбµттэр. Вишну онуоха Мохинига кубулуйбут. Амританы µллэрэр кэрэ дьахтар буолбут. Асурдар бары киниэхэ аралдьыйбыттар. Арай Раху эрэ кы´амматах. Амританы и´э турбут. Мохини ити и´ин Раху ба´ын бы´а охсубут. Раху ба´а уонна кутуруга икки а²ы арахсыбыт... Ха´ан эрэ хотугу полюс, халлаан полю´а буолан турбут µргэл баара. Аата - Дракон. Билигин Дракон µргэл Ара²ас (Большая Медведица) уонна То²ус ара²ас сулустарын (Малая Медведица) икки ардыгар сытар. «Дракон кутуруга» То²ус ара²ас сулу´ун аттыгар баар. Оттон т³б³т³ - Ара²ас сулус диэки. Таарыйа да±атан эттэххэ, Дракон саамай ча±ылхай сулу´а Тубан 2,5 ты´ыынча сыл анараа ³ттµгэр Орой сулус (Полярнай звезда) этэ. Аны 20 ты´ыынча сыл ааста±ына Тубан эмиэ Орой сулус буолуохтаах. Дракон полюс буолан турар кэмигэр 12 зодиактан 8-´а хотугу са±ахха туруору тµ´э сылдьыбыт. Итини библия±а Иаков кирилиэ´э, аанньаллар µктэллэрэ дииллэр. «Вот лестница стоит на земле, а верх ее касается неба: и вот, Ангелы Божии восходят и нисходят по ней» дэнэр «Буолуйа±а» (Бытие 28, 12). «В ту эпоху, в полдень, эклиптика находилась бы параллельно с меридианом; и часть Зодиака спускалась бы от северного полюса к северному горизонту, пересекая восемь колец змия (восемь сидеральных лет и более 200 000 солнечных лет, что походило бы на воображаемую лестницу с восемью ступенями, подымающимся от земли до полюса, т.е. престола Юпитера». Итак, по этой лестнице Боги, то есть Знаки Зодиака, восходили и нисходили (Лестница Иакова и Ангелы)... Протекло более 400 000 лет с тех пор, как Зодиак находился по сторонам этой лестницы» диир Маккей. Кини «Сфинксиада» или Мифологическая Астрономия Древних, обьясненная через Восстановление Первоначального Смысла их Басней и Символов» µлэтигэр бу «а±ыс µктэли» а±ыс сидеральнай сыл диэн сыаналыыр. А±ыс сидеральнай сыл биґиги сирдээ±и кээмэйбитигэр 206944 сылга тэІ. Итиччэлии сыл буола-буола зодиак соро±ото хотугу полюстан хотугу са±ахха туруору «тµґэр». Јбµгэ саха итини «тµґµµ халлаанынан» аа±ар. Бу халлаанынан Хотугу ытык хайа±а таІаралар тµґэллэр дии саныыра. Дууґа тіннін кэлэрэ эмиэ итинэн эбит... Оло²хо±о хо´уйуллар аан дойду а±ыс иитэ-са±ата - а±ыс сидеральнай сыл. «А±ыс иилээх-са±алаах атааннаах-міІµіннээх аан ийэ дайды» диирбит ити. БуддизмІа бу олук этии «восьмеричный путь» канонунан бэриллэр. «Восьмеричный (Благородный) путь, срединный путь (маджджхима - патипада) - путь, который избегая две крайности - чуственное сладострастие и самоистязание, ведет к просветлению и освобождению от страданий (дукха). Восьмеричным он называется потому, что состоит из 8 ступеней или шагов: правильное понимание, правильное стремление, правильная мысль, правильная речь, правильное действие, правильный образ жизни, правильные усилия, правильная концентрация». Итини буддизм т³рµт улахан салаата махаяна - «улахан айан» илдьэ сылдьар. Бу салаа икки сµµрээниттэн биирдэґэ «ортоку суол» - мадхьямики буолар. «Ортоку суол» а±ыс сµрµн формулалаах. Ол а±ыс формула «буолбатах» диэн тылтан турар. Холобур: «Туох да мээнэ тірµµр уонна ілір буолбатах», «туох да мэлдьи баар уонна тохтоло суох сал±анар буолбатах». Итинник к³рµµ саха былыргы философиятыгар туту´уллар этэ.
¥гµлээт ¥гµлээттэри то²устар диэ´ин µгµс. Ити соччо итэ±этиитэ суох. Ол оннугар история чахчыларын билистэххэ чы²ха атын к³стµµлэнэр. Монголларга ойрат дэнээччи баар. Ойрат µ³скээ´инэ эмиэ биир туспа т³рµ³ттээх. Чинчийээччилэр Рашид-ад-дин, учуонай-лама Габан Шараб, µ³рэхчит Батур Убушу-Тµмэн бэлиэтээн хаалларбыттарынан, тµµрдµµ тыллаах уйгуурдар монголлары кытта буккуспуттар. Ол тµмµгэр ойрат тµ³рт б³л³±³ т³рµттэммит: 1)огулет (олет); 2) хойт уонна батуд; 3) баргу бурад; 4) дербет, зюнгар, хошоут, торгоут. Бµлµµ сирин µгµлээттэрэ, ³л³³тт³р³, хо´ууннара, сунтаардара тµµр-монгол тыллаах уйгуурдартан утум-ситим тардаллар. Балар нуучча казактара кэлиэхтэрин иннинэ бµгµ²²µ £л³³н сиригэр тиийэ олорбуттара. Хо´ууннар тустарынан билси´ии кэнниттэн Г.В.Ксенофонтов «если северных якутов признаем лишь обьякученными местными тунгусами, то откуда они могли бы получить эти монгольские слова, совершенно неизвестные южным якутам-скотоводам?» диэн тµмµккэ кэлбитэ. Кини ³л³³тт³р (µгµлээттэр), хо´ууттар уйгуурдартан т³рµттээхтэрин билбэт буолан, итинник сыанабылы биэрэн турардаах. Уйгуурдар Уйгуур - этническай б³л³х аата. Би´иги эрабыт са±аланыыта 19 биис холбо´уга итинник ааттаммыт. Чингис-хан сыдьаана историк Абу-л-Гази-хан 1603-1664) «Родословное древо тюрков» диэн летопистаах. Онно суруйарынан аатырбыт Огуз-хан саамай эрэллээх биистэри «уйгуурдар-преданные» диэн сµрэхтээбит. Оттон тыл µ³рэхтээ±э Махмуд Кашгари саба±алыырынан, Киин Азия аттаах сэрии´иттэрин Александр Македонскай с³±³н, «мохсо±ол курдуктар - уйгуурдар» диэбит. Уйгуурдар тµµрдµµ тыллаах биистэр. Бэйэлэрэ туспа алпаабыттаахтара. Онтулара согдийскай, арамейскай атыннык эттэххэ, ар±аа²ы семитскэй алпаабыттан силистээх. Уйгуур тылынан тµµрдэр манихейскай, буддийскай религиялары, философиялары тылбаастаабыттара. Тµµр тыллаах биистэр ти´эх каганаттарын уйгуурдар салайан олорбуттара. Кинилэр хотторбуттарын кэннэ хан айма±а Инэнь Тегин хара татаардарга куотан саспыта. О±отун, кэргэнин, то±ус эрэллээх ки´итин илдьэ, кэлин букатыннаахтык сµппµт. Г.В.Ксенофонтов итиниэхэ дьикти гипотезалаах: бу ки´и сахаларга кэлэн тыгын удьуорун тэниппитэ диэн. Венгерскэй учуонай Герман Вамбери «Кудатку-Билик» диэн Х1 µйэ±э уйгуурдуу суруллубут религиознай-философскай поэманы µ³рэтэн, саха тылын кытта тэ²нээбитэ уонна «...результат сравнительного изучения языка на основании чего наречие якутов, что касается звуковых отношений, форм и запаса слов, удивительным образом приближается к подлинно уйгурскому наречию» диэн тµмµккэ кэлбитэ. Оттон Саха сиринээ±и тааска суруктары сэбиэскэй учуонай А.Бернштам согдийскай, арамейскай тартарыылаахтар диэн бэлиэтээбитэ. Сибиир биллэр учуонайа Г.Н.Потанин «Очерки северо-западной Монголии» чинчийиилээх. Онно суруйарынан ураа²хайдар тыллара уйгуурдуу. Уйгуур тыла µс диалекка арахсар: киин, со±уруу²²у уонна или²²и. Балартан киин диалект ордук сэ²ээрдэр. Бу диалект хас да к³рµ²нээх. Олортон биирдэ´э яркендыы са²арыы дэнэр. Яркендыы са²арыы Кытай хотугулуу ар±аатыгар уутуйбута, Или²²и Туркеста²²а. Манна арийскай биистэр-юечжилар быдан эрдэттэн олохсуйбуттара. Бу сир кэлин монгол хана Джучи улуу´угар - К³мµс Орда±а холбоммута. Балар олохтоохторун монголлар элбэхтик ³р³-та²нары туппуттара. Ыраах ы´аттаабыттара. Холобур сортуоллары, туматтары, хоролору (хорасмиецтары) уо.д.а.
ххх Гаврил Васильевич Ксенофонтов «Для нас интересны не те формы государственности, которые могли сохраниться у якутов в момент русского завоевания, а та стадия ее развития , которая существовала на юге Прибайкалья в эпоху развития якутских переселений» диэ´инэ оруннаах. Итини юечжилэр, уйгурдар историяларын кытта бииргэ баайар с³п этэ. Таншу летопи´а юечжилар £лµ³нэ±э тахсыыларын 7-с µйэнэн кэри²ниир. Оттон уйгуурдар 8-с µйэ бастакы а²арыттан ыла или²²и тµµр каганатын илиилэригэр ылан, Байкал со±уруу кытылыгар тиийэ ба´ылаабыттара. Онон эстиэхтэригэр, инньэ 840 сылга диэри хоту сиргэ киирэ-тахса турбут буолуохтарын с³п. Оннук да±аны бы´ыылаах. Ити ма²найгыта. Аны, икки´инэн, Ксенофонтов «...якутский язык должен быть признан тем диалектом, на котором говорили древнейшие турецкие племена...» диэ´инэ академик О.Бетлингк научнай к³рµµтµгэр тиэрдэр. Маны индоиранскай тыллаах юечжилар, итини кытта былаа´ыктаах уйгурдар бµгµ²²µ саха т³рдµгэр бааллара бигэргэтэр. £сс³ туран, Азат Перуашов «Да, скифы мы...» ыстатыйа±а саха т³рµччµтµгэр сы´ыаннаа±ы кыбыппытын санатыым. Омо±ой баай ула±аа т³рдµн Мэйэрэм Сµппµнµ. Перуашов итиниэхэ сµппµнµ сопы-суфий диир. Суфий - ислам проповеднига.
