Кыым.ру телеграм-ханаалыгар ыҥырабыт
Сэргэх сонуннар, толкуйдатар суруйуулар, санаа атастаһыытаВестник военного инновационного технополиса “Эра” сурунаал быйыл олунньуга тахсыбыт бастакы нүөмэригэр кэрэспэдьиэннэрэ Василий Будумян «Тыл — это половина победы, даже больше» диэн ыстатыйата тахсыбыт. Онно “Хоту Тент” тэрилтэбит Саха сирин туойуттан кэтэр куйах (бронежилет) оҥорон эрэрин “инновационнай куйах” диэн ааттаан, уонна тэрилтэ дойду оборуонатын бөҕөргөтүүгэ кылаатын кэпсиир улахан ыстатыйата тахсыбыт.Ити бассаапка сылдьар “хоту-теннар” туойтан оҥорбут куйахтарын буулдьа хоппотун туһунан видео кырдьыгын уонна Саха сирин бу талааннаах тэрилтэтин саҥа инновацияҕа оҥоһуктара улахан таһым болҕомтотугар киирбиттэрин көрдөрөр. Бүгүн “Хоту Тент” дириэктэрэ Афанасий Махатыровтан саха туойуттан оҥорбут кэтэр куйаҕы Москубаҕа көрдөрбүтүн туһунан ыйыталастым. 
– Икки сыллааҕыта астаапкаҕа тахсыбыт полковник А.И. Чомчоевы байыаннай сүбэһит оҥостон, Киин Арассыыйа байыаннай хайысхаҕа үлэлиир, билим чинчийэр институттарыгар сылдьыбыппыт. Ол түмүгэр, АБДь сылдьар саллааттарга анаан, “Хоту Тент” киһи тилэҕин миинэ оскуолактарыттан көмүскүүр угунньалары, кыра оскуолактартан, бырах буулдьалартан көмүскүүр таҥастары, ол иһигэр атах таҥаһын үрдүнэн кэтиллэр “бахиллалары” тигэн тарҕаппыппытын, билигин да элбэх дьон ылаллар. Аны атын да тигиилэрбитин саллаааттар ылан тутталлар.Уолаттарбыт өссө “кыра ыйааһыннаах чэпчэки, ол эрээри 6 с уонна 6 а кылаастаах кэтэр куйаҕы (бронежилет ) оҥороргут буоллар” диэн сакаастыыллар. Билиҥҥи кэтэр куйахтар ыйааһыннара 20 кг, сыаналалара 60-70 тыһ. солк. буолар. Оттон эмиэрикэлэр оҥорбуттара 12 киилэлээхтэр, сыаналара 250-450 тыһ. солк. Инники кирбиигэ сылдьар уолаттар өстөөхтөр бары ити омуктар куйахтарын кэтэ сылдьаллар диэн кэпсииллэр.Ити сакааһы толороору, бу күннэргэ Анатолий Игнатьевичтыын уонна Саха сирин туойун туһанан кэтэр куйах оҥоруохха сөбүн ааҕан-суоттаан оҥорбут Арасыыйа билимин акадьыамыйатын Сибиирдээҕи салаатын А. П. Ларионов аатынан хотугу сир физико-тэхиньиичэскэй кыһалҕаларын чинчийэр институт энэргиэтикэҕэ, механикаҕа, массыынаны оҥорууга цифровой конструкторскай бюротун сүрүн инженерэ Василий Николаевич Тагровы илдьэ үһүө буолан бара сырыттыбыт. Новосибирскай, Москуба, Санкт Петербург билимнэрин институттарыгар, кэтэр куйаҕы оҥорор байыаннай собуоттарга сылдьан, билсэн, кэпсэтэн кэллибит. Ол иһигэр Бэрэсидьиэн Владимир Путин быйыл олунньу 21 күнүгэр Кэлэр технологиялар форумнарыгар дакылаатыгар анал научнай технологическай кластер арыллан эрэр диэн ахтыбыт Новосибирскайдааҕы Боресков аатынан катализ институтугар сырыттыбыт.Арассыыйа аармыйатын сакааһынан собуоттарга кэтэр куйахтары тимиртэн, полимердартан уонна композитнай матырыйааллартан оҥороллор. Ону маҥнай фундаментальнай билим институттара суоттаабыттарынан прикладной институттар хайдах буолуохтааҕын, бары характеристикаларын тутуһуннарар гына бырайыак оҥороллор. Онтон оҥоһуутун, тиһиитин производственнай собуоттар толороллор. Билиҥҥи кэмҥэ кэтэр куйахтары үксүн полимернай композитнай матырыйаалтан оҥороллор (ПКМ). Олор истэригэр арыый чэпчэки ыйааһыннаах нанокомпозит-сверхвысокомолекулярнай полиэтилен (СВМПЭ) киирэр. СВМПЭ-ны 0,07 нанометр курдук атомы 500 млн. солк. сыаналаах электроннай микроскобунан хайдах хомуйалларын көрдүбүт. СВМПЭ куйахтар ыйааһыннара чэпчэки буолар, ол эрээри оҥоһуута уустугунан сыаналара ыарахан.Улахан куораттар киэҥ билиилээх билимнэрин үлэһиттэрин кытта кэпсэтэн-ипсэтэн элбэҕи саҥаны биллибит уонна Саха сирин туойун хайдах туһаныахха сөбө букатын үөрэтиллэ илигэр итэҕэйдибит. Ол да иһин, Үөһээ Бүлүүлэр биэрэктэрин үрдүттэн Бүлүү өрүс туойун хостооннор, кытаанах тротуар билиитэтин оҥорон, үлэлии-хамныы сылдьалларын билэр киһи аҕыйах. Өрөспүүбүүлүкэ атыытын-эргиэнин тэрилтэлэрэ бары соҕурууттан, Кытайтан тиийэ тротуар, керамика билиитэлэрин тастаран атыылыыллар. Аны туран, Анатолий Игнатьевич “күөх туой” диэн ааттыыр туойа букатын чинчиллибэккэ “кистэнэ сытар”. Онтон “чоҕой буор” диэн тугун билэр билим да үлэһитэ аҕыйах эбит. Бу сылдьан баран 5-6 мөл. солк. биэрдэхтэринэ, “Хоту Тент” Саха сирин туойуттан чэпчэки ыйааһыннаах, удамыр сыаналаах кэтэр куйаҕы оҥорор опытнай-демонстрационнай саҥа технологиятын оҥорон, соҕуруу тиһэх көҥүл биэрэр прикладной билим институтугар 5-6 ыйынан бэрэбиэркэҕэ илдьиэхпитин сөп диэн өйдөбүлгэ кэллибит. Уопсай санаабытынан, туойбутун өссө дириҥник чинчийэн, Саха сиригэр Арассыыйаҕа оҥоһуллар кэтэр куйахтары (бронежилеттары) кытта күрэстэһэр кыахтаах кэтэр куйаҕы оҥорон таһаарыы кыаллыыһы. А.И. Чомчоев байыаннай, киэҥ билиилээх чинчийээччи быһыытынан, биир үксүн омук сириттэн атыылаһыллар СВМПЭ матырыйаалын Сахабыт сиригэр баар матырыйалларынан солбуйан, байыаннайдар кэтэр куйахтарын сыанатын уонна ыйааһынын чэпчэтэр тустаах үлэни ыытарга дьоһуннаах сүбэлэри биэрэринэн, кини көмөтүнэн, сөптөөх үлэни ыытыахха сөбүн бэлиэтии көрдүбүт.Ол кэтэр куйах “матрицатынан” Саха сирин туойа буолар кыахтаах. Биһиги туойбутуттан оҥоһуллубут кэтэр куйах элбэх эдэр дьон тыынын быыһыа этэ. Саха сирин туойа аарга-саарга аатырыан, тыа сиригэр үлэ миэстэтин таһаарыан сөп. Саха туойуттан кэтэр куйах технологиятын оҥорор үлэни хотугу сир физико-тэхиньиичэскэй кыһалҕаларын чинчийэр институт инженерэ Василий Тагров салайара наада (физика уонна матымаатыка билимин дуоктара П.П. Пестряков салайар отдела). Кини куйах оҥоһуутун баар технологиятын, туох оборудование наадатын, хантан ханнык матырыйаал ылылларын, сыаналарын биллэ-иһиттэ, үлэлиэҕэ.– Тыа дьоно Чомчоев дьоҕус атомнай ыстаансыйатын кэтэһэр. Онно сырыттыгыт дуо?– Чахчы бу сырыыбыт иккис соруга Чомчоев дьоҕус атомнай ыстаансыйатын кытта сибээстээх. Анатолий Игнатьевич Обнинскайга хомуйбут хамаандата оҥорбут атомнай ыстаансыйатын бырайыагын уонна ойууттар технологияларыгар олоҕуран оҥорбут мюоннай механикатын омук учуонайдара, ол иһигэр икки Нобель бириэмийэтин лауреаттара, сэргээбиттэр. Кинилэрдиин үлэлэһэр билим институттарын бэрэстэбиитэллэрин кытта икки күн атах тэпсэн олорон кэпсэттибит. Түмүгүн этэр арыый эрдэ. Арай “Хоту Тены” бииргэ үлэлииргэ, дуогабар оҥорсорго ыҥырбыттарын этиэхпин сөп. Саха дьонун быһыытынан, дьыалата тахсыан иннинэ кэпсээмиэхпин сөп этэ да, Саха сирин инновацияҕа пааркатыгар сыһыаннаахпыт. Ол быһыытынан, Саха сирин олохтоохторугар анаан, “Хоту Тент” саҥа инновационнай хайысхаларын кылгастык билиһиннэриэхтээхпин.
