| News topics |
|
Политика.Митинги. Пикеты. Партии
[900]
|
|
Мысли. Думы.Мнения, обсуждения, реплика, предложения
[263]
|
|
Суд-закон.МВД.Криминал
[1281]
|
|
Право, закон
[323]
|
|
Экономика и СЭР
[840]
|
|
Власть Правительство Ил Тумэн
[1208]
|
|
Мэрия, районы, муниципалитеты
[400]
|
|
Мега пректы, планы , схемы ,программы. ВОСТО
[215]
|
|
Сельское хозяйство,Продовольствие. Охота и рыбалка
[557]
|
|
Энергетика, связь, строительство.транспорт, дороги
[155]
|
|
Коррупция
[862]
|
|
Банк Деньги Кредиты Ипотека Бизнес и торговля. Предпринимательство
[293]
|
|
Социалка, пенсия, жилье
[277]
|
|
ЖКХ, строительство
[132]
|
|
Образование и наука. Школа. Детсад
[215]
|
|
Люди. Человек. Народ. Общество
[225]
|
|
АЛРОСА, Алмаз. Золото. Драгмет.
[672]
|
|
Алмазы Анабара
[161]
http://alanab.ykt.ru//
|
|
Земля. Недра
[240]
|
|
Экология. Природа. Стихия.Огонь.Вода
[379]
|
|
СМИ, Сайты, Форумы. Газеты ТВ
[158]
|
|
Промышленность
[43]
|
|
Нефтегаз
[284]
|
|
Нац. вопрос
[284]
|
|
Соцпроф, Совет МО, Общ. организации
[65]
|
|
Дьикти. О невероятном
[183]
|
|
Выборы
[661]
|
|
Айыы үөрэҕэ
[106]
|
|
Хоһооннор
[5]
|
|
Ырыа-тойук
[23]
|
|
Ыһыах, олоҥхо
[106]
|
|
Култуура, итэҕэл, искусство
[366]
|
|
История, философия
[242]
|
|
Тюрки
[76]
|
|
Саха
[159]
|
|
литература
[42]
|
|
здоровье
[468]
|
|
Юмор, сатира, критика
[14]
|
|
Реклама
[7]
|
|
Спорт
[123]
|
|
В мире
[86]
|
|
Слухи
[25]
|
|
Эрнст Березкин
[88]
|
|
Моё дело
[109]
|
|
Геннадий Федоров
[11]
|
|
BingHan
[4]
|
|
|
Main » 2025 » Кулун тутар » 12 » Дьааҥы сылгыта – олохтоох саха боруодатын быыһаабыта.
Дьааҥы сылгыта – олохтоох саха боруодатын быыһаабыта. | 10:55 |
Дьааҥы сылгыта – олохтоох саха боруодатын быыһаабыта.
Былыр былыргыттан Дьааҥы сиригэр айан-сырыы олус ыарахан буолан кэлии-барыы олох мөлтөх этэ, саҥаны киллэрии олус бытааннык киирэрэ. Дьэ ол иһин билигин ииттэ олорор өбүгэ саҕаттан суөһүлэрбит саха ынаҕа, сылгыта туох да уларытыыта суох, ханнык саҥа хаан сиирбэккэ сүүһүнэн сыл иитиллэн кэлбиттэрэ. Кэлин Саккырыыр туспа арахсан баран саха ынаҕа Эбээн - Бытантай улууһугар иитиллэн турар. Онон бу сүөһүлэрбит дьиҥнээх былыргы хааннарын тутан, олох ыраас хааннаах уникальнай сүөһүлэр буолаллар. Дьааҥы сылгылара үйэлэр усталарын тухары наар ыарахан усулуобуйаҕа иитиллэн кэлбиттэрэ, ол курдук 8 ыйдаах тымныы, халыҥ хаардаах кыстыктарга, аны сайын өҥөрүк куйаастарга бэйэтэ атаҕынан булан сылы быһа айаҕын булунар сүөһү буолар.Былыр былыргыттан бадараан сирдээх буоламмыт наар илиинэн оттонор буолан, хаһан да элбэх оту оттообот этибит, ынах сүөһү элбэх эрдэҕинэ оттоммут оппут кини айаҕар барара, сылгыга төрүүр биэҕэ 300-400 киилэ эрэ от тиксэр. Дьэ ол иһин биһиги сылгыларбыт ыарахан айылҕаҕа үөрэммит буолан наһаа тулуурдаах, куруук атаҕынан үлэлээн хаһан айаҕын булунар буолан кини этигэр,хааныгар уларыйыылара көстө сылдьар.
Ол курдук түөһүн быччыҥнара , илин-кэлин атахтара ,агдата күүскэ сайдыбыт буолан элбэх эти биэрэллэр. Дьиҥнээх эт боруодата буолар. Атыырдар куруук хайалаах, бадарааннаах, элбэх уулаах-хаардаах сиргэ үөрэммит буолан үөрдэрин куруук тута сылдьаллар, кыһын –сайын бэйэлэрин сылдьар ыырдарын чуолкайдык билэллэр, хаһан ханна сылдьан аһылыктыылларын. Аны сымнаҕас, хадаара суох айыылаах буолан, биэлэрин куруук бэйэтигэр чугас сыһыарар буолан куруук буоһатар. Дьааҥы сылгытын бу бастыҥ хаачыстыбаларын өссө нуучча ,немец айанньыттара уонна сыылкаҕа атынан айаннаан кэлбит Худяков, Серошевскай бэйэлэрин суруктарыгар-бичиктэригэр киллэрэн тураллар. Өссө биһиги саҥа өрөспүүбүлүкэбит 1924 сыллаахха сэтинньи 24 күнүгэр саха сылгытын эт-хаан оттүнэн тупсарар сыалтан Верхоянскай оройуонугар племенной питомнигы тэрийэр туһунан ЯЦИК бэрэстээтэлэ П Ойунскай дьаһал таһаарар, тэрээһиҥҥэ анаан 5015 солк үбү хааһынаттан бэрдэрэр. Питомник сыл аайы племенной 17 биэни уонна 2 атыыры Дьокуускайга ыытыахтаах эбит. Ол гынан баран питомник биирдэ эрэ ыыппыт, гражданскай сэрии уһаан хаалан питомник сабыллыбыт.
Сылгыны научнай өртүнэн үөрэтии өссө 1930-32 сыллартан саҕалаан В О Липпинг, М И Рогалевич 1938-43 сс уонна аатырбыт учуонай М Ф Габышев экспедиция ыытан 1945- 47сс күүскэ үөрэппиттэрэ, чинчийбиттэрэ. Дьэ ол түмүгэр биһиги сылгыларбыт уҥаҕа үрдүгүн, сиһэ кылгаһын , модьутун-күүһүн иһин сэриигэ да барар кыахтаахтарын билэн 1932 с. 1000 сылгылаах собуоту тэрийэ сыспыттара. Ол сылларга биһиги салайааччыларбыт сылгыны иитиигэ улахан болхомтолун уура сылдьыбыттара, оннооҕор атын боруоданы кытта булкуйбат “В себе” хаан атастаһыытын сокуона тахса сылдьыбыта. Улуу сэрии буола турдаҕына Союзка сылгыны элбэтэр сыалтан 8 судаарыстыбаннай сылгы племенной рассаднигын тэрийэргэ уураах тахсан, ол иһигэр биһиги оройуоммутугар 1 рассаднигы тэрийэргэ уураах тахсар. Ол иһин 9 колхозтан 1219 сылгыны сүүмэрдээн , бонитировкалаан,кээмэйдээн 1942 сыллаахха судаарыстыбаннай рассадник тэриллэр. Бастакы племенной кинигэҕэ 272 сылгы , ол иһиттэн 40 атыыр учуокка киирбиттэрэ. Рассадник директорынан Россия үтүөлээх зоотехнига В Ф Кочмарчик буолар. Улуу сэрии сылларыгар трудовой уонна сэрии фроннарыгар анаан 5228 сылгы Алдаҥҥа үүрүллүбүттэрэ. Дьэ оччолорго 22 колхоз бары кыттыбыта , сылгы үүрүүтүгэр 170 сылгыһыт сылдьыбыта. Сэрии кэнниттэн тыа хаһаайыстыбатын научнай үлэһиттэрэ ол иһигэр Н П Андреев 1964-67 сс күүскэ үөрэппиттэрэ ол түмүгүнэн Дьааҥы сылгыта хаан тупсарыытыгар саамай үчүгэй боруоданан биллибитэ. Дьааҥы сылгытын атыырдарынан буоһатан тупсардахха ылыллыбыт төрүөхтэр тыыннаах ыйааһынынан 18-38 киилэҕэ диэри үрдүүрүн научнайдык быһаарбыттара.
Дьэ ол үөрэтии түмүгүнэн оройуоҥҥа саҥа 5 племенной ферма тэриллэр,онно эдэр эрдэҕиттэн салайар үлэҕэ үлэлээбит Саха сирин үтүөлээх зоотехнига Г А Аммосов дьаныардаах үлэтинэн тэриллэр.Оччолорго Плем хаһаайыстыбаттан аатырбыт сылгы зоотехнига Р М Шахурдин күүскэ тэрийэр үлэҕэ көмөлөспүтэ. Ити сылларга фермаларга 2085 племенной сылгы сүүмэрдэнэр,ол иһиттэн 1053 төбө үрдүк кылаастаах атыырдар. Бу фермалар 30 сыл тухары өрөспүүбүлүкэ бары хаһаайыстыбаларыгар 2215 племенной сылгылар атыыламмыттара, ол иһиттэн 1503 атыыр сылгы. Ордук элбэх сылгы Мэҥэ-Хаҥаласка Россия аатырбыт племзоотехнига И Н Соловьев көмөтүнэн 678 сылгы, Ньурбаҕа 417 сылгы (улахан вертолеттаах оройуон 50 убаһа киирэр этэ), Уус –Алдаҥҥа аатырбыт үтүөлээх сылгыһыттар Артомоновтар көмөлөрүнэн 297 төбө,Чурапчыга 201 төбө, Хаҥаласка 188 төбө, Сунтаарга 189 төбө,Аммаҕа 169 төбө уонна да элбэх оройуоннарга барбыттара. Атын уобаластарга Хабаровскайга 26 төбө, Бурятияҕа 22 төбө, Таймылыырга18 төбө атыыламмыттара. Дьэ бу элбэх сылгы тиийэн олохтоох сылгыны кытта үөрдүһэн, иссэн хаан атастаһыыта күүскэ ыытыллыбыта. 1950 сылларга Россияттан кэлии сылгыны аҕалан саха боруодатын күүскэ сиэнчэрдээһин барбыта, сорох улуустарга кэлии боруода хаана 30 % тахса буола сыспыта, ол эбэтэр биһиги айылҕабытыгар сөп түбэспэт конюшня сылгытын иитэн бара сыспыппыт.
Онон Биһиги Дьааҥыбыт сылгыта биир историческай суолтата буолар, саха олохтоох боруода сылгытын күүстээх сиэнчэрдээһиниттэн, эстиититтэн быыһаан турар диэххэ сөп. Ону былыргы дьиҥнээх сылгыһыттар бары билинэллэр этэ, арай научнай үлэһиттэр сорохторо билиммэккэ олороллор. Аны биир суолтата Дьааҥы сылгыта саха боростуой сылгытын араас экологическай тииптэрин кытта иссиһиннэриигэ гетерозис сокуонун сабыдыала күүскэ киирэн, төрөөбүт төрүөх сылгылар ордук тулуурдаахтар, буоһуур дьоҕурдара үрдүүр, орто ыйааһыннара ортотунан 18 -25 киилэ элбээһинэ тахсар.Маны дьиҥнээх специалистар уонна сылгыһыттар эрэ билэллэр. Ити кэмнэргэ Дьааҥы сылгытын орто кээмэйэ маннык буола сылдьыбыта: Саннын үрдүгэ 134 см, туора уһуна 145-147 см, түөһүн эргиирэ 174 см,атаҕын суона 19.2 см .1980 -1990 сс Верхоянскай улууска 13-14 тыһ тиийэ сылгы иитиллэ сылдьыбыта, орто сыллааҕы төрүөх 66.5 бырыһыан, сыл аайы 100 племенной сылгы атыыланара, сылгыны тыыннаах иитии 97 бырыһыан, сыл аайы 750-800 тн тыынаах ыйааһынынан сылгы этэ судаарыстыбаҕа туттарыллар этэ, билиҥҥи харчыга таһаардахха 250 млн солк сууммалаах дохуот кэлэр этэ.
Сылгы салаата саамай чэпчэки сыаналаах бородууксуйаны оҥорор кыһабыт , саамай рыночнай сокуоҥҥа эппиэттиир салаабыт . Ол иһин чааһынайдар ону билэн күүскэ ииттэ сатыыллара үчүгэй. Мин маннык улахан сылгыһыттар түмсүүлэригэр маннык этиилэрдээхпин.1) Сылгы иитиитин туһунан сокуон 2016 с тахсыбыта.Билигин кэм кэрдии уларыйа турарынан сокуону дьон күүскэ сылгыны ииттэллэрин курдук чочуйан биэрии наада буолла.2) Саха сылгы боруодатын атын кэлии сылгыларынан булкуйары олох тохтотуохха. Саха сылгыта биир эрэ боруода буолуохтаах.3)Сылгыны скороспелка курдук иитэ олоробут, иитиллэр структурата кэһиллэн турар биэ ахса 68 %- тан үрдүк , ол иһин биэ кырдьыыта олус улахан, куһаҕан соҕус дьыл буолла да төрөөбөт, эбэтэр бэйэтэ өлөр, ол иһин төрүөх ортотунан баара суоҕа 45-54 бырыһыан, ортотунан саатар 65-70 бырыһыан буолуохтаах этэ. Онон эдэр сылгыны иитии күүскэ барара наада.4) Атыырдары күүскэ сүүмэрдээн иитии барыахтаах, саас аһатан баран үөрүгэр ыытыы, буоһатар дьоҕура үрдүүр, оччоҕо төрүөх эмиэ үрдүүр.5) Убаһаны кыстатыыга улахан болхомтону ууруллуохтаах, кинини ынах курдук аһаппакка хаһыы аҥардаах аһатан иитэ сатыахха.
Оччоҕо сылгы кыра эрдэҕиттэн тулуурдаах, бэйэтэ аһылыгын булуна сатыахтаах,хаһар дьоҕура үрдүөхтээх. 6)Сылгы сүөһүнү сокуон быһыытынан үөрдээн иитиллиэхтээх, ол иһин сылгылаах дьон аймахтарынан эбэтэр сирин киэҥинэн көрөн бэйэлэрэ баҕа өртүнэн кыттыһан ииттэллэрэ ордук табыгастаах буолуо этэ. Элбэх сылгыны ииттэххинэ элбэх эти ылаҕын, эт сыаната чэпчээн хамаҕатык атыыга барыа этэ. Сылгыны кыттыһан элбэхтии гына үөрдээн ииттэхпитинэ дьиҥнээх идэлээх сылгыһыттарбыт элбиэх этилэр. Сылгыһыт диэн сахалар саамай былыргы идэбит буоллаҕа , ону сүтэрэр куттал баар. Билиҥҥи сылгыһыттар улахан аҥардара хамначчыттар, сүөһүлэрэ, сирдэрэ суохтар,хамнастара олус кыра, биэнсийэҕэ 25 сыл үлэлээтэҕинэ тахсарын ситиһэргэ.7) Өртөөһүн барбат буолан сылгы хаһыыта, мэччирэҥэ мөлтөөн иһэр, сир иэнэ кыччаан, сылгы эрдэ ырар,аһылыкка киирэр буолла. онон өртөөһүнү дьылын-күнүн үөрэтэн, улуус , нэһилиэк бары сулууспаларын бииргэ кытыннаран саас,күһүн тэрийэри ситиһэргэ.8) Сылгыбыт биир сиргэ бөһүөлэк таһыгар ынах сүөһүнү кытта чөмөхтөһөн иитиллэр буолан араас ыарыыга ылларара элбии турар, билигин кулуннааһын тахса турар.
Дьэ ол иһин, үгүс хаһаайыстыбалар сылгыны ынах курдук иитэр,элбэхтик аһатар буоллулар, ол иһин сылгы этэ бэйэҕэ турар сыаната үрдээн киилэтэ 1500 солк тиийэн турар. 9) Сылгыга бүтэйдээһин бу бостуукка тэҥнээх. Бүтэйдээһин ынах сүөһү мэччирэҥин харыстааһын, сылгыны аһатарга – көрөргө тупсаҕай, сынньалаҥ, бүтэйдээһин бу сылгы кыһын-сайын аһыырын араарыы. Өймөкөөн аатырбыт сылгыһытын Винокуров уоппутун үөрэтиэххэ. Бүтэй - сылгыһыт доҕоро.10) Сылгы баазатын тутуутун аныгылыы гына туттары ирдиэххэ, дьиэ уот барыта толору хааччыллыылаах , таһыгар ичигэс гараж баар буолуохтаах.Билиҥҥи үйэҕэ туох баар араас телевидио сибээс барыта баар. Сайын аайы сылгыһыт дьиэ кэргэнэ ыраас салгыҥҥа,айылҕаҕа кэлэн сынньанарын хааччыйыахха. Оҕону кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ-хамнаска, сүөһү иитиитигэр үөрэтии күүскэ барара наада. Совхозтар саҕана биһиги аатырбыт сылгыһыттарбыт кэргэттэрэ саас эрдэ тахсан баазаҕа сайылыыллара, оннук сирдэргэ сылгыһыттар эбиэттэригэр бэрэски сии олорор буолаллара.11) Мин санаабар ТХМ урукку курдук сылгы иитиитин салаатын кэҥэтэн, туспа тутан анал специалистары тутуохха баара.Бүтэһигэр Дьааҥы сылгытын бары үтүөлэрин өйдөөн туран улууска улахан племенной муниципальнай хаһаайыстыбаны тэрийэргэ , хаһаайыстыба атаҕар туруор диэри ТХМ үбүлээһини тэрийэрин ситиһэргэ.
Оччотугар Дьааҥы үчүгэй хааннаах сылгылара сыл аайы хаан уларытыытыгар сүүһүнэн үрдүк хаачыстыбалаах сылгылары тарҕата олоруо этэ. Махтал буоллун миниистиргэ А Александровка,солбуйааччыларыгар уонна бары сылгыһыттарга биһиги сылгыбыт бары үтүөлэрин учуоттаан, сыаналаан Сылгыһыттарар күннэрин Дьааҥы сириттэн олус элбэх сылгы тиийэн үөскээбит сиригэр Мэҥэ –Хаҥаласка ыытар буолбуттарыгар биһиги бары үөрэбит, эҕэрдэ буоллун. Өбүгэ саҕаттан ииттэн кэлбит Сылгыбыт элбээтин.Аны бу күннэргэ былырыын Дьааҥы сиригэр кэлэн барбыт Арассыыйа сылгыга научнай институтын директора А М Зайцев эппит - Дьааҥы сылгыта , бу адьас туспа хоту сиргэ үөскээбит боруода диэн генетиктэр дакаастаан эрэллэр диэн. Онон Дьааҥы сирин сылгытын олох элбэтиэххэ, дьиҥнээх хаан уларытааччы курдук сыаналыахха.
Колесов И И - сылгыһыт уола. Элбэх племенной сылгылары улуустарга ыытыспыт, тыа хаһаайыстыбатын бэтэрээнэ.
|
|
Category: Сельское хозяйство,Продовольствие. Охота и рыбалка |
Views: 128 |
Added by: uhhan1
|
|
|
| Ааҕыылар |
Баар бары (online): 58 Ыалдьыттар (гостей): 58 Кыттааччылар (пользователей): 0 |
|
