Сүрүн сирэй | Бэлиэтэнии | Киирии | Сахалыы бичик (шрифт)Уруй-айхал, Гость ! | RSS
Бу сир талбата (меню)
News topics
Политика.Митинги. Пикеты. Партии [900]
Мысли. Думы.Мнения, обсуждения, реплика, предложения [261]
Суд-закон.МВД.Криминал [1279]
Право, закон [323]
Экономика и СЭР [839]
Власть Правительство Ил Тумэн [1207]
Мэрия, районы, муниципалитеты [398]
Мега пректы, планы , схемы ,программы. ВОСТО [215]
Сельское хозяйство,Продовольствие. Охота и рыбалка [553]
Энергетика, связь, строительство.транспорт, дороги [154]
Коррупция [862]
Банк Деньги Кредиты Ипотека Бизнес и торговля. Предпринимательство [291]
Социалка, пенсия, жилье [276]
ЖКХ, строительство [132]
Образование и наука. Школа. Детсад [215]
Люди. Человек. Народ. Общество [221]
АЛРОСА, Алмаз. Золото. Драгмет. [669]
Алмазы Анабара [161]
http://alanab.ykt.ru//
Земля. Недра [240]
Экология. Природа. Стихия.Огонь.Вода [375]
СМИ, Сайты, Форумы. Газеты ТВ [154]
Промышленность [43]
Нефтегаз [284]
Нац. вопрос [284]
Соцпроф, Совет МО, Общ. организации [65]
Дьикти. О невероятном [183]
Выборы [661]
Айыы үөрэҕэ [92]
Хоһооннор [5]
Ырыа-тойук [22]
Ыһыах, олоҥхо [102]
Култуура, итэҕэл, искусство [365]
История, философия [237]
Тюрки [76]
Саха [152]
литература [41]
здоровье [463]
Юмор, сатира, критика [14]
Реклама [7]
Спорт [121]
В мире [86]
Слухи [25]
Эрнст Березкин [88]
Моё дело [109]
Геннадий Федоров [11]
BingHan [4]
Main » 2013 » Тохсунньу » 15 » Айар илбис - бу тугуй?
Айар илбис - бу тугуй?
20:27
" МУ¢¢А КИИРБИТ КИ¤И..."
/П.А.Ойуунускай айар  илби´ин психологическай  турук бы´ыытынан к³рµµ/
                          
«...тыл эрэйиттэн дьулайбакка, илбис  кµµ´µттэн
куттаммакка, суруйдуннар-µлэлээтиннэр... » 
Ойуунускай.
 А.Павлов-Дабыл.
Психолог да психиатор да буолбатахпын. Ол да µрдµнэн, кµрµ³´µлээн кэриэтэ, сабыылаах ааны сэгэттэ±им дуу...
Айар илбис - бу тугуй? Бµтэйдии сэрэйэн ки´и барыта  билэр курдук эрээри, ис и´ин ылбычча ³йд³³б³т. Ыллы² да ыпсара охсубаккын. Этэ-хаана илистибит, сыратын-сылбатын быспыт да ки´и маннык этэ диэн дэбигис ойуулуу охсубат. 
     Илбис - а´ары уустук ментальнай турук. Эт-хаан бµтµннµµ арыллыыта, алдьаныыта. Кэми-кээмэйи  сатаан  ыры²алаабат буолуохха диэри  илистии. Оннугу этэн эрдэхтэрэ, эттэтии диэн. Син биир оло±ун бµµс бµтµннµµ спортка анаабыт ки´и тэ²э.
Ол да и´ин Ойуунускай  суруйбут эбит: «Бу дойдуга эрэйэ-му²а суох туох да кыайан о²о´уллубат. Тыл айар му²а, хому´уннаах илби´э и²мит ки´итэ баар, улахан дьарыкка ылларбыт, му²²а киирбит ки´и».
Илбис - эрдиитэ суох тыы курдук турук. Бириэмэ киэ² далайыгар айанныыргар итиннэ олоро±ун. Кэлэри уонна уруккуну ыры²алыы. Бµгµ²²µтэ суох, то±о диэтэххэ, ки´и тµгэх ³й³  итинниккэ тиэрдэр. Тµгэх ³йµ сорохтор «спящее сознание» диэн ааттыыллар.

Илбискэ киирбит ки´и бириэмэни араарбат гына араастык буккуллуон-тэккиллиэн с³п. Бэйэтин бэйэтэ билбэт буолуор диэри. Бэйэ±иттэн бэйэ² дьулайыаххар, ча±ыйыаххар диэри.
Илбис - µµйэ-хаайа тутар тыын туруга. Чопчу ис хо´ооно суох. Бу - ис эмоциональнай турук. Ити ³рµµ таска тахса, т³л³рµйэ сатыыр. К³²µл к³т³³рµ. Ону са²арар са²анан, тылынан-³´µнэн   тиэрдэргэ холонуу биир туспа дьарык. Эмоцияны сурук кыа±ар, кыамтатыгар толору к³рд³р³н астыммыт, араа´а, а±ыйах ини. Баар да буолла±ына,  дуо´уйан тохтоон хаалбыт суох. С³п буоллум, тµксµ диэбит ханна баарый? Ханнаный?..

Илбис - илэ баар уонна илэ суох икки ардыгар салгы²²а ыйанар турук. Илэ баарга эмиэ да бааргын эмиэ да суоххун. Иирдим диэ±и иирбэтэх курдуккун, ³йдµµбµн диэ±и ³йд³³б³т курдуккун...
Илбис киирбит кэмигэр биллибэт араас уобарастар к³ст³лл³р. Архетипнэй символлар. Маны µ³рэппит-чинчийбит К.Г.Юнг  бу курдук бы´аарар: «Основные черты  архетипов - нуминозность (непроизвольность), бессознательность, автономность, а также  генетическая обусловленность». К³ст³р эбит ки´и дьулайара да кэрэхсиирэ да.  Билээччилэр этэллэринэн, тµгэх ³й бэйэтин туругун бэйэтигэр бы´аарынара итинник эбит. Инньэ гынан илбис ³йд³мм³тµ уонна ситимэ суо±у ситимниир ураты эстетическэй реакция±а кубулуйар. Ол ону Ойуунускай убайбыт биир ³ттµнэн «айар илбис» диэн бэргэнник этэн кэбиспит...

Ойуунускай айар илби´э ХХ µйэтээ±и модернизм²а хабааттар. Саха литературатыгар бастакы сонун к³стµµ. Модернизм - са²а эстетическай  сµµрээн этэ. ХХ µйэ сµµрбэ´ис сылларыгар ордук кµµскэ силигилээбитэ. Литература±а т³рµттээччилэринэн аан дойдуга М. Пру´у («В поисках утраченного мира»), Дж.Джойсу («Улисс»), Ф.Кафканы («Процесс»)  билинэллэр.
Платон Алексеевич айар µлэтин кµµрээнэ модернизмныын ыкса сибээстээх. Модернизмы кытта кини айар илби´э дьµ³рэлии буолбут. Дьµ³рэлии диибин, саарбахтаабакка. Онуоха  са²а литературнай сµµрээ²²э  английскай поэт С.Спендер 1930  сыллаахха быспыт сыанабыла толору эппиэттиир: «Мне представляется, что модернисты сознательно устремлены к тому, чтобы создать совершенно новую литературу. Это следствие их ощущения, что наша эпоха во многих отношениях беспрецедентна и стоит вне любых условностей прошлого искусства и литературы».
Оннук эбит, бу ³йд³³н-дьµµллээн к³рд³хх³.

Сэттэ сылы мэлдьи

«Кы´ыл Ойууну» ааптар 1918  сыллаахха са±алаабыта. Бастаан утаа кылаассабай охсу´ууга аналлаа±а. Айымньыны хаста эмэ к³нн³р³р, чочуйар. Ол ту´унан 1922 сыл сэтинньитигэр «Кы´ыл Ойуун» суруллубут кэпсээнигэр» си´илии бы´аарар. Ити кэпсээнигэр саха оло±о уларыйан эрэр диир. Тыл-³с са²алыы этэр хому´уна, суруллар дьµ´µнэ, бы´ыыта-майгыта µ³скµ³хтээ±ин  сыал-сорук курдук туруорар. Бу кэнниттэн  айымньыны ³сс³ µс сыл чочуйар. Крым²а сылдьан бµтэ´игин эбэр-сабар.
Онон  литература±а киириэхтээх уларыйыыны ³йдµµргэ сэттэ сыл была´ын «Кы´ыл Ойуу²²а» кµµ´µн-кµдэ±ин бµтµннµµ уурбут. Айар илбискэ киирэр суолу-ии´и к³рд³³бµт. Сэттэ сыл устата  сахалыы уус-уран суруйуу са²а к³рµ²µн  тобуларга дьулу´ар. Ол и´ин литература±а туту´уллар  классическай халыыптан туоруур. Онуоха  мифологияны, ойуун ³йµн-санаатын, итэ±эл ³йд³бµллэрин уонна олоххо баар к³стµµнµ бииргэ холбоон, бµгµ²²µ фэнтезигэ майгынныыр оло²хо тойугу т³р³т³н та´аарар. Маны баччаа²²а диэри µчµгэйдик ³йдµµ иликпит. £йдµµ иликпит кини бы´аарыытын:
«...ким  эппитэй: «Кы´ыл Ойуун»  коммунист диэн?!! Кинилэргэ ким эппитэй - бу «Кы´ыл Ойуунунан» µлэ´ит кылаас революциятын к³рд³рµллэр диэн?!! Ким да эппэтэ±э...»
    Ойуунускай бу µлэ илбис кµµ´µнэн айыллыбытын мэлдьэспэт. Т³тт³рµтµн ону чорбото бэлиэтиир. Тµгэх ³й, илбис туругунан суруллубутун ааптар бы´аарар кыа±а суо±а. Оннук буолуохтаах да±аны. Турук ха´ан да хатыламмат. Хас биирдиитэ тус-туспа. 
1998 сыллаахха СГУ доцена  В.Н.Протодьяконов «Ноо-о! Ол кэннэ хайдах этэй?» диэн сэ²ээриини «Саха сирэ» ха´ыакка суруйбуттаа±а. Бэртээхэй ырытыы. Театр «Кы´ыл Ойууну»  туруоруутун. Ааптар онуоха бу курдук диэн турар: «Айымньы философията тугуй, ол к³р³³ччµгэ т³´³ чуолкайдык тириэрдилиннэ? Ойуунускай µс µйэни ³т³рµ к³р³н суруйбута: ааспыт, били²²и уонна  кэлэр µйэни. ¥с сµрµн персонаж - µс µйэ бэлиэтэ: Оруос Баай - баттал баар µйэтэ, Кы´ыл Ойуун - кµµ´µнэн бы´аарсар, кµµс баттыыр, кµµс кыайар µйэтэ, Кутур±ан Куо - ки´и к³²µлµн ³йµнэн булар µйэтэ».

Василий Никитич µс µйэ ту´унан этэрэ с³п. Айымньыга  µйэлэр м³ккµ³рдэрэ к³ст³р. ХХ µйэ±э диэри дьон-сэргэ бириэмэни тугунан да му²урдаммат, кэмнэммэт курдук сы´ыанна´ан олорбута. Саха да санаатыгар биир оннуга. Ылан к³р оло²хону. Бириэмэни быраман дьылтан, аан дойду айыллыытыттан, куйаартан са±алаан аа±аллар. Абсолютнай бириэмэ±э итэ±эйии оннук кµµстээ±э. Оттон сырдык тµргэнин бы´аарыы кэнниттэн Альберт Эйнштейн «теория относительности» арыйбытыгар бу халба²наабакка кэлбит ³йд³бµл со±отохто µлтµрµйбµтэ. Итинтэн ыла бириэмэ субьективнай ³йд³бµлгэ кубулуйар. Бу ту´унан Стивен Хокинг бу курдук диир: «...открытие постоянства скорости света для любого наблюдателя независимо от его движения привело к созданию теории относительности и отказу от идеи единственного абсолютного времени».

Айымньыга урукку халба²наабакка турбут бириэмэни сирэйдээччи Оруос Баай. Кини ы´ыллан эрэр «сир-халлаан  ыйаа±ын, абсолютнай бириэмэни тутаары» кыра кыы´ын Айыы Куону кыырай халлаан бэрдигэр Орулуос Бэргэ²²э кэргэн биэрэр.
Ити эрээри орто дойдуга туту´уллан кэлбит Одун Хаан, Дьыл±а Хаан ыйаахтара суох буолар. Мантан ыла хас биирдии ки´и  бэйэтэ тус «бириэмэлэнэр». Бэл от-мас иччилэрэ кытта «эргэлиирэ µйэбит эргийбэккэ э´иннэ» диэн µ³рэллэр-к³т³лл³р.
Сотору кэминэн бу µ³рµµ-к³тµµ быста±а, кылга´а биллэр. Кы´ыл Ойуун бэйэтэ турууласпыт бириэмэтэ  кылгас µйэлээ±ин итэ±эйэр.Охсуспут охсу´уутун бµппэт охсу´ууга тускулуур. Онтугар аан дойду айыллыбыт «ахсаана биллибэт сылларынан» анда±айар.

 Маны аан дойду саныыр санаата буолбут Кутур±ан Куо тохтотор уонна уларытар. Ки´и-аймах эрэйэ-буруйа кылгас µйэлээ±ин Кы´ыл Ойуу²²а бы´аарар. Ол оннугар ³й кµµ´э бµппэт µйэлээ±ин ³йд³т³р. Икки атахтаах ³л³р ыйаахтаах му²ур µйэтигэр ³йµ «³л³р³н» охсу´ууга, кыргы´ыыга тиийэрин  аа±ааччы  оло²хо тойук бµтµµтµгэр ³йдµµр.
Ки´и ³л³р ыйаа±ынан ³й³-санаата му²утахсыйара µчµгэй дуу, ку´а±ан дуу? Философ С.Хоружий маныаха сы´ыаннаа±ы бу курдук диэбиттээх: «Если сознание отрицает существование у него Границы - тем самым, оно открывает дорогу, предоставляет свободу действия Бессознательному».
Атыннык эттэххэ, ки´и туохха да му²урдаммата, ³йµнэн ³лб³т буола сатаа´ына илби´ирии бэлиэтэ буолбатах дуо?

Айымньы бµтµµтµгэр баай уонна хамначчыт аймах ту´унан  санаа бэйэтин урукку оннугар хаалар. Манан сылыктаатахха,  ааптар айымньыны олох оччотоо±у майгытыгар кэлин эбии сы´ыарбыта, чуга´аппыта к³ст³р. Ол да и´ин буолуо, Кы´ыл Ойууну коммунист, µлэ´ит кылаас революциятын сирэйдээччи курдук сыана µ³скээ´инэ.
Урукку ³ттµгэр бириэмэни барыйан турар барааттан (пространствоттан) туспа араарбат буоллахтарына уонна бириэмэ барыйар бараалыын бииргэ силли´эн сылдьыбыт буолла±ына, аны бириэмэни «хо²норон ылан», хайа талбыт «ту´анар», «туттар» буолаллар. Саха±а бу ХХ µйэ±э киирбитэ саарбахтамат. Ылан к³рµ² «Ойуун тµµлµн», Алампа биирдиилээн хо´ооннорун, норуот сорох ырыаларын! Ити биирэ.
Икки´инэн, Ойуунускай «Кы´ыл Ойуу²²а» ханнык  кэми к³рд³р³рµй ? Инньэ диэччилэргэ эппиэт судургу.
Мээнэ±э да±аны ааптар тойук оло²хо диэбэтэх. Буола турар  баар чахчыны к³рд³р³рг³ фольклор стилистическай ньымаларын  ту´анан бириэмэни уонна тулалыыр эйгэни биир кэлимник биэрбит. Онон айымньы ханнык эрэ чопчу бириэмэни, миэстэни сирэйдиир буолбатах. Итини тэ²э, айымньы сорох уратытын бы´аарарга,  фольклор  ³ттµттэн кытта к³рµ³х баара. А²аардас филология эрэ кээмэйигэр хаайтарбакка.

Пророк

Сэттэ сыллаах айар илбискэ «Иирбит Ньукуус» эмиэ киирэр. Суруллубут кэмэ 1923 сыл.
Попов Николай Михайлович - Иирбит Ньукуус. 1922 сыллаахха  бандьыыттар кинини «¥нµгэтти» диэн сиргэ тыыннаахтыы умаппыттара. Кыраайы µ³рэтээччи Илья Колосов этэринэн, Михаил Жарников урукку красногвардеец, кэлин µрµ²нэргэ холбоспут ки´и этэрээтэ итинник бы´ыыламмыт. Бу ки´и ротата кулун тутар 26-28 кµннэригэр ¥нµгэттигэ тохтоон турбута.
«Иирбит Ньукуус» кэпсээн  тµ³рт кэрчиктэн турар. Ааптар итинник µллэрбит. Кини итинэн геройга бэйэтин тус сы´ыанын сирэйдиир. Бу - айымньы композицията буолар.
 Кэпсээн ма²найгы тыла «Бµгµ²²µ кµн - улахан µ³рµµлээх кµн» диэнинэн са±аланар. То±ото биллибэт. Итиннэ туох µ³рµµтэ баарый диэхпитин с³п. ¥³рµµ кырдьык да±аны элбэх эбит. Хамныыр харамай µ³рµµтэ. Б³лµ´µ³ктµµрµн с³бµлээбэккэ Ньукуу´у дьон иирээки диэн кµлэрэ-µ³рэрэ. Ньалбар уола Дьаакып  µрµ²нэри саламааттан матарбыт µ³рµµтэ. Ньукуус  ытыан да µ³рµ³н сатала суох. Ытаата±ына ыалдьыбыт диэхтэрэ, µ³рдэ±инэ иирбит аатырыа. Ол и´ин хайатын да биллэрбэт, кы´аммат курдук буола сатыыр.

Иккис тыл са±аланыыта: «Миигин дьон, дьэ, биллилэр - «б³лµ´µ³ккµн» диэтилэр»  - диэн.
Ньукуус итиниэхэ с³бµлэммэт. Б³лµ´µ³к буоллахпына, та²араны итэ±эйиэхтээхпин. Хаартыны µ³рэтэн б³лµ´µ³к дьайдаммытым. Онон ³й ыарыытыгар ылларбытым диир.
¥´µс тыл: «Миигин µрµ²нэр уматыах буоллулар». Ньукуус бэйэтин пророк буолбут кµнµм диир. Уматар буолбуттарын истэн инньэ диир. Пророк  диэн  религиознай-мистическэй ³йд³бµлгэ   Айыы этэрин тиэрдээччи. Онон µ³´ээ²²и µрдµк кµµстэртэн маннык этитэр: «Былыр  дь³´³±³й бай±ал кытыытыгар ийэ - мо±ой кыыл сытан эрэн сири сиэн, ууну и´эн, бэйэтэ бэйэтиттэн сиэмэлэнэн, хамныыр харамайы, тыынар тыыннаа±ы µ³скэппит эбит... Ону та²ара айбыта диэн та²ара дьиэтэ µ³рэтэр». Кини манан та²ара дьиэтэ µ³рэтэрин утарар. «Кистэлэ² доктрина»  билиитин туту´ар.
Т³рдµс тыл: «Бµгµн тыаллаах, былыттаах хара²а кµн буолла».

Ньукуус оло±ун ти´эх кµнэ. То²он ³лб³т³х ки´и, уматыахтарыгар диэри тыыннаах тиийдэрбин ханнык диир. Ол оннук ба±арар т³рµ³тэ «³йµм-санаам уот сиэмэ буолуохтаах» дии саныырыгар сытар. Уот - иччилээх бэлиэ, имманентнай суолталаах символ. Европейскай кээмэйинэн аад, духовнай ыраа´ырыы, эрэйдэнии уонна ³лµµ. Оттон саха±а  тыл-³с  тар±аныыта. Кимиэхэ да биллибэтэх, «аата-суола суох», кµлµµ-элэк о²остубут Иирээки Ньукуустара мантан ыла сырдык ыраас аата µйэлэргэ ааттаныа.   
Ойуунускай  то±о Айыыга тиэртэ Ньукуу´у? Иммануил Кант этэринэн,  сиэрдээх буоларга ¥рдµк кµµстэн ордук кэрэ´и туох да суох. Рене Декарт µрдµк кµµ´µ айыл±а сокуона халба²наабатын уонна билии дьи² тµмµктэрин бигэргэтээччи, туо´улааччы  курдук сыаналыыр.  

Онон ки´и µрдµк анала сиэрдээх майгыга бэриниилээх буолуу. Иирбит Ньукуус ити суолу талар. Ол да и´ин  Платон Алексеевич Ойуунускай  пророк гыммыт эбит - Ньукуу´у.
Аны туран, ааптар Ньукуу´у то±о со±отохтуу бэйэтин эрэ са²ардарый? Биир ситимэ суох, бы´ытта±ас санаалары? Онтукайа  эмиэ да иирээки, эмиэ да ³йд³³х икки ардынан со±у´уй? Онно к³ст³р  «прострация - состояние полной физической и нервно-психической  расслабленности».
Бу - мистерия. Ньукуус кистэлэ² сиэрэ. Кини  апостол бы´ыытынан толоруохтаах туома. Са²арар са²а сµµрээнигэр тыл -³с быстара, кэпсэтии сарбыллара ураты ментальнай турук. Илбис туруга. Литература±а манныгы  медитативнай композиция дииллэр.
Ньукуус - айымньы сµрµн кээмэйэ. Нууччаларга  «человек Толстого», «человек Достоевского», «человеческая концепция Чехова» дииллэринии, саха±а  «Ойуунускай  ки´итэ»,  «Ойуунускай ки´и ту´унан концепцията»  буолар.

Символ уонна метафора

Ойуунускай айар илби´игэр тµµл ту´унан кэпсээннэрэ биир туспа миэстэлээхтэр.
Иччилээх тµµл - би´иги ³йбµт-санаабыт кэлэр кэми бигээн билэ сатаа´ына. Кэлэр кэм томоонугар илбис илиитин имэ сыстара. Иннигэр баар мэ´эйи хара±а суох ки´и билэ сатыырыныы диэххэ с³п - иччилээх тµµлµ. Онуоха кµнµскµ бµтэй эйгэ к³стµбэт кээмэйин, мо´уонун бы´аарабыт. Мо´олтон тахсар µµтµ-хайа±а´ы к³рдµµбµт. Би´иги тµ´ээн тулалыыр эйгэни анаарыыбыт урукку, бµгµ²²µ тµгэннэртэн, эрэлтэн, кутталтан уонна бэйэни алы гынар эгэлгэ албастан  дьэ итинник саа´ыланан тахсар.
«Олох дуу? Тµµл дуу?». Ха´ан суруллубута ыйыллыбатах. «Кы´ыл Ойуунтан», «Иирбит Ньукуустан» хойукку буолуон с³п. Ханнык да идеологическай  тыына суох.
Кэпсээн хас да символтан турар. Бастакы символ кугас тараах ³²н³³х сµ³´µ тириитэ. Сµ³дэрэпээн о±онньор маны ойуу²²а туттуллубут сµ³´µ дии саныыр. Икки´э - ойбон. Атын эйгэ±э аа´ар аан курдук ³йд³н³р. Давиде Тарицо (Салерно университета) «Дверь, ведущая в мир о человеческой структуре» дакылаатыгар ки´и оло±ор «аан» метафорическай  суолтатын  ырытар. Онно кини этэр эбит: «...дверь отделяет профанный мир людей от сакрального мира богов...от низших областей хаоса и неоформленной материи». Саха±а аан суолтата улахан: аан дойду, хара ааныттан, аан бастаан. Барыта аантан са±аланар. Айыыларга да абаа´ыларга да аа´ар суол тµ³рэтэ ааннаах, аартыктаах. 

¥сµ´э - уу анна. Туспа дойду. Ойуун  µ³рэ±инэн ³лµµ уута буолуон с³п. Онно ойууннар буор куттара балык буолан иитиллэн сытар дииллэр.
Бу символлар туохха оло±уралларын (мотивированность) бы´аарар олус ыарахан. Суруйааччы, бы´ыыта, баар чахчыны символларынан тµмэн к³рд³рµµтµгэр аты²²а к³лб³рµтµµ (метафора) ньыматын ту´аммыт буолуон с³п. Холобур, Сµ³дэрэпээн сытар тириитэ ойбон буолара - урукку олох  эмискэ то±о тµ´µµтэ. Ууга булумахтаныы - олох ис тутула  µрэллиитэ. Сµ³дэрэпээн дьулайбыт уонна сиргэммит хартыыната - µрэллии дьи² сирэйэ. Киис тириитэ сонноох о±онньор, кини кыы´а Нуоралдьыма Куо - ситтэрбэт, туолбат ыра санаа. Коммунизм, ки´и-аймах барыта ба±арар тэ² оло±о диэххэ дуу. «Метафора как аналогия между «передатчиком» и «референтом» символа появляется при переходе  к мифологическому мышлению, когда сопричастность окружающим предметам и существам перестает быть непосредственной, происходит попытка с помощью мифа обьяснить то, что раньше переживалось». Оччотугар  ити символлар мифкэ буолбакка, ойуулуур-дьµ´µннµµр (дескриптивнэй) ³йг³-санаа±а сы´ыаннаах буолан тахсаллар. Б.А.Успенскай «История и семиотика» диэ²²э этэрин курдук. ¥µт укчµ.

«Саха абаа´ы буолбута». 1935 сыллаа±ы  айымньы. «Олох дуу? Тµµл дуу?» диэ²²э чугас.  Кэпсээн геройа уот сиэбит куру²ар сылдьан эмиэ аллара сурулуур. Онно тµспµтэ саха ыала былыргылыы олорор. Кинилэри бу эдэр ки´и  араастык мо´уоктуур. Анараа²ылара µ³´ээ²²и абаа´ы буулаата дииллэр  уонна  ойуунунан т³тт³рµ µтэйтэрэллэр.
Кэпсээн эмиэ метафора буолбут символлардаах. Уот сиэбит куру²а - µ³´ээ дойду эбэтэр атыннык эттэххэ, дойду µрдµк тутула, былаас. Эдэр уол - былаа´ы сирэйдиир уобарас. Аллараа дойду -нэ´илиэнньэ. Манан суруйааччы  оччотоо±у олох икки арытын к³рд³рбµт: былаас уонна норуот сы´ыанын. Эдэр уол ити ыал оло±ор хайа талбыт ороо´ор: астарын аса´ар, кыыс хоонньугар киирэр. Дьи² коммуна оло±ун олохтуу сатыыр  диэххэ дуу...  
«Саха ха´ан да±аны сымыйаны кэпсээбэт идэлээх. Саата бэрт буолла±а дии. Сатаан сымыйалыан - µ³рэ±э суох. Хантан ылан сымыйалыай?» диэн туран Платон Алексеевич былаас ыытар политиката уонна к³нн³рµ норуот оло±о тус-туспа ту´аайыылаа±ын бэрт саталлаахтык дьµ´µйбµт.

Албын икки кырдьык икки

Ойуунускай бу икки ³йд³бµлµ «Са´ыллаах барсук», «Соломон Муударай», «Александр Македонскай» кэпсээннэригэр  сµрµн  о²остор.
«Са´ыллаах барсук» кэпсээн нуучча остуоруйатыттан са±аланар. Са´ыл балыксыты,  б³р³нµ албынныыр. Онтон салгыы   Кавказка тиийэр. Манна барсугу «куучардаан  а´ыахха-сиэххэ» дии саныыр. Ити эрээри барсукка эргиччи албыннатар. Кэпсээн тµмµгэ  «тµ³кµн µрдµгэр тµ³кµн µ³скµµр» диэн.  Тµ³кµнµ тµ³кµн кыайар лиэн буолбатах. Тµ³кµн тµ³кµнµ µксэтэр. Тµ³кµ²²э тµ³кµн к³ст³р. Ироническай кэпсээн.

«Соломон Муударай» диэн кэпсээ²²э µс албын ойууланар. Бастакыта - ³лб³т  ту´угар абаа´ылары, аанньаллары албыннаабыт Иерусалим ыраахтаа±ыта. Итини Уйбаан Унаарап о±онньор таптаспыт былдьырыыттарга холуур. К³т³р кынаттаахха, хамсыыр харамайга тэ²ниир.
Икки´э - о±ону былдьаспыт дьахталлар  албыннара. Бастакыта атын о±ону ылаары ³л³рт³р³ сатыыр. Оттон атына  тыыннаах хааллараары  о±отуттан аккаастанар.
¥´µс албын - чиэ´и харыстаа´ын. Дьиэ кэргэн, ыал оло±ун быы´аары дьахтар абаа´ыны  албынныыр. Бу µс албынтан хайата ордугуй?  Итиниэхэ с³пт³³х эппиэти Уйбаан Унаарап о±онньор биэрэр:«Соломон Муударай сымыйа, дьахтар баар киитэрэй дуу´а!»  Тыыннаах буолуу, олох олоруу  биир т³рд³ албы²²а-сымыйа±а  оло±уруутугар.  Ойуунускай  итинник б³л³´µ³ктµµ сы´ыанна´ар уонна сыана бы´ар.

 «Александр  Македонскай» кэпсээ²²э  Аристотель кырдьыга  бииринэн Александар Македонскай санаатын бигэргэтии буолар. Бигэргэтэн туран, ити санаа±а с³бµлэспэти биллэрии. Бу - сирэй кырдьык. Утарынан этии.
Солон о±онньор  «...кµµстээх дьоло, ³йд³³х соро» диэн этиитэ Аристотель кырдьыгын чи²этии буолар. Онон тыыннаах хаалар.
Солон кырдьыгы араастык этиэххэ с³бµн Александр Македонскайга итэ±этэр. Биир ис хо´оонноох ³йд³бµлµ  икки эгэлгэтик кэпсиир.  
Му²ура суох былааска  кырдьыгы к³н³тµнэн этии кырыыс тэ²э. Оннук былаастаах ки´и тугу да билиммэт. Тугу талбытын о²орор. Тэ² эрэ тµбэлтэ±э кырдьык дьи² кырдьыга к³ст³р. Дьэ ити и´ин этэн эрдэхтэрэ : «бэйэ±иттэн µрдµккэ кырдьыгы ³йд³т³н,  µтµ³нµ к³рб³ккµн», -  диэн .

Ойуунускай бу кэпсээнэ т³´³ да тылбаасты²ы а²ардаах иннигэр сахалыы  са²арыы  культурнай-национальнай уратыларын илдьэ сылдьар. Холобур, Македонскай дьи² уу сахалыы са²арар:   «³р³г³й тарды´а, аат-суол былдьа´а». Аристотель да этиитэ хаалсыбат: «ала´а дьиэтин алдьатан, т³р³т³р о±олорун тµ²нэрэн».
Кэпсээ²²э итинник  сахалыы фразеологическай  кэрчик син µгµс. Туспа ырытыыны эрэйэр. Маныаха атынтан киирбит са²а-и²э  тама±а эмиэ баар. Олору тэ²нии тутар бэрт этэ. Оччотугар айымньы психологическай уобарастара т³´³ дири²нэрин-чычаастарын ³йдµ³ххэ с³п буолуо.
Аны  туран  суруйааччы  кэпсээн ис хо´оонун бэйэ-бэйэтигэр хайдах ситимниирий?

«Соломон Муударай»  са±аланыыта - сааскы хартыына. Саа´ы дьµ´µйµµ. Ты´ы уонна атыыр былдьырыыттар тапта´ыыларын ойуулуур. Соломон Муударайга бу туох сы´ыаннаа±ый? Айыл±а, тыынар тыыннаах, олох биир улуу муударас буоларын ситимнээн  к³рд³р³р биир бэртээхэй ньыма. Маны та´ынан айымньы ис тутулун ааптар киинэ кадрдарын курдук та²ан µллэртээ´инигэр к³ст³р ма²найгы хартыына. Тиэкис биир проекцията. Бу кадр салгыы дири²ээн ки´и-дьон оло±ор «к³´³р».

 
ххх

«Му²²а киирбит ки´и...» диэн Ойуунускай бэйэтин тыла. Айар илбискэ ылларбыт ки´и тµµл-бит а²ардаахтык олорор. Суруксуттуура - мистерия, к³рд³р³р³ - символ, са²арар са²ата -метафора.
Ойуунускай айар илби´игэр элбэх кэпсиир, этэр бэлиэ  сылдьар. Ону биллэн турар, кµн бµгµн барытын ³йдµµ охсор уонна бы´аарар сµрдээх уустук. Учуонай Е.В.Шелестюк                              «О лингвистическом исследовании» ыстатыйатыгар «в нейро-психологическом ракурсе символ в широком понимании можно представить как сложную образно-вербальную сущность с дополнительным ассоциативным комплексом в означаемом, который возникает в результате таких процессов в бессознательном, как «смещение» и «конденсация» образов»  диирэ оруннаах. Суруйааччы  илби´ирбит туругар аа±ааччы киирэр кыа±а суох. Ки´и туруга  хатыламмат, уларыйа турар. Онон айар µлэ´ит, бэл, бэйэтин туругун бэйэтэ бы´аарбат да ³йд³³б³т да тµгэннэрдээх. Эгэ, туора ки´и ха´ын ³йдµ³ баарай?! Этэргэ дылы, ити кэпкэ киирбит, кини тириитин кэппит эрэ ки´и,  ба±ар тугу эмэ  ту´умурдуо буолуо...
Айар илбис  дьол дуу, сор дуу? Ки´иэхэ барытыгар тиксибэт му² дуу?...

Уус - Таатта кырдьа±ас учуутала, педагогическай µлэ ветерана Степанида Васильевна Колодезникова  ахтыытыгар Ойуунускай ту´унан маннык этии баар: «... т³р³³бµт Тааттатыгар к³рсµ´µµлэргэ сылдьыбыт этэ. Ол кэнниттэн дьон кини дойдутугар кимнээ±и эрэ к³рс³н баран, на´аа аймаммытын, курутуйбутун  ту´унан кистээн кэпсииллэрэ. Араа´а, кэнники дьыл±атын ³т³ билэн сылдьаахтаабыта буолуо». Бу ахтыыны 1993 сыллаахха Надя Неустроева  илиинэн суруллар «Сыккыс» сурунаал 2-с №-гэр суруйбута.
Айар илбискэ ылларбыттар айманаллара-курутуйаллара ама баа буолла±ай! Кинилэр эт мэйиилэринэн эрэ ³йдµµр  буолбакка, айдарбыт айдарыылара туохха-ханныкка тиэрдиэ±ин эттэрэ-хааннара курдаттыы билэриттэн, ама ытыахтара-со²уохтара суо±а дуо? 

Айар илбистэн астыммыт суох. Эрэйдэммит элбэх:  Ф.Достоевскай,  Н.Гоголь, М.Цветаева... бµппэт у´ун испиэ´эк ...
П.А. Ойуунускай  илбистээх айар µлэтин  са²алыы µ³рэтэр-чинчийэр то±оостоох кµн µµннэ. Онуоха саха литературатыгар модернизм сорох сабыдыалын, саха тылыгар символ туох, т³´³ сы´ыаннаа±ын уонна символ тылга, са²арар са²а±а оннун-тойун  µ³рэтиэх баара. Араас семиотическай системаларга (миф, искусство, религия, литература, фольклор о.д.а) символлары  наардыыр да уолдьаста. Маны кыайа иликкэ илбистээх айымньылары ырытар ситэтэ суох буолуо.
        
                                                                А.Павлов-Дабыл.



УРААҤХАЙ - САХАЛАР
/Г.В.Ксенофонтов научнай µлэтэ уонна этногенез, культура  проблемалара/       http://uhhan.ru/news/2013-01-13-6900

Дабыл Тыын
Духовность  диэн сахалыыта  тугуй ? Бу тылбыт нууччалыы төрүт олоҕо – дух. Сахалыыта – тыын  http://uhhan.ru/news/2012-04-27-5864

Category: Култуура, итэҕэл, искусство | Views: 2236 | Added by: uhhan1
Total comments: 0
Only registered users can add comments.
[ Registration | Login ]
Сонуннар күннэринэн
«  Тохсунньу 2013  »
БнОпСэЧпБтСбБс
 123456
78910111213
14151617181920
21222324252627
28293031
Көрдөө (поиск)
Атын сирдэр
Ааҕыылар
Баар бары (online): 7
Ыалдьыттар (гостей): 7
Кыттааччылар (пользователей): 0
Copyright Uhhan © 2024