Кыраныысса та´ынаа±ы сахалар - 15 Февраля 2011

Сахалин сахалара
1925 сыллаахха Са[али²²а 50 саха баара. Кинилэртэн биллэр ки´и Д. П. Винокуров баай буолар. Винокуров 1886 сыллаахха Мэ²э-Ха²алас улуу´угар Дьа²хаада нэ´илиэгэр т³р³³бµт. Саали²²а 1910 сыл диэки тиийэр. Кини олохтоох кыра омуктар ба´ылыктара эбит. Япония±а хаста да бара сылдьыбыт. Сахалины Япония±а хаалыахтаах диир эбит.
                                                      Багдарыын Сµлбэ.
                                                      Н³рµ³н н³ргµй буолуохтун.
                                                      Якутск: Бичик, 1995, с. 75.

Дул±ааннар

Этническая история народов севера.М.: Нуака, 1982.—сирэй эрэ ыйыллар.

Дулгааннар иннинээ±и устуоруйа

17 µйэ±э Енисейгэ, £л³нµ³ккэ сахалар суох этилэлэр. Бу кэм²э нууччалар са²а кэлбиттэрэ. Бу этиллэр сирдэргэ то²ус уустара к³´³ сылдьаллара. Ар±аа диэки самодийскай норуоттар баалара. Илин диэкиттэн дьµкээрдэр к³6³н кэлэллэрэ. 180-181.

Дулгааннар ити кэмнэргэ Бµлµµ уонна Алдан т³рдµгэр олорбуттара. Кинилэр уопсай дулгаан диэн эбит. 182.

Сотору тавгалар ар±аа к³спµттэрэ, дьµкэгиирдэр кэлбэт буолбуттара. 160-с сылларга Анаабыр то²устара азяннар уонна синигиирдэр ар±аа ыалларыгар майааттарга уонна боягирдарга сэриинэн сабыта тµспµттэрэ. Дьа6аах хомуйааччыларга эмиэ саба тµспµттэрэ. Холобур, 1640 сыллаахха Дьэ´иэйдээ±и кыстыкка олорор 10-ча ки´ини ³л³рбµттэрэ. 183.

1652-1653 сылларга уоспа ыарыы турбута. Хатанга уонна Лиэнэ икки ардыгар олорор нэ´илиэнньэ 80 быры´ыана ³лбµтэ. Ыарыы турбутун кэннэ тута баттаан майааттар уонна боягирдэр £л³нµ³ххэ хардары сэриинэн бохуото²орбуттара. Нуучча ха´аахтара эмиэ кыттыспыттара. Бы´а холоон кинилэр 70 ки´ини ³л³рбµттэрэ. 184.

Куранах хаалбыт кэриэтэ сиргэ сахалар кэлэн барбыттара. Холобур, Молодо ³рµс т³рдµгэр 1638 сыллаахха 32 ки´и саха дьа´аах т³л³³бµтэ биллэр. 1660-с сыллартан Лиэнэ аллараа ³ттµгэр сахалар са´ыйар буолбуттара. 1669 сыллаахха сахалар 100-чэ ки´и £л³³²²³ барбыттара биллэр. 185.

Кµрээн кэлээччи дьон µксµгэр Дьокуускай уокуругуттан кэлэллэрэ. Кинилэр кулут буолартан, дьа´аах т³лµµртэн кµрµµллэрэ. 185.

1640-1650-с сылларга сулууспалаах дьон 150 кэри²э этилэр, итини та´ынан Диэнэ т³рдµгэр 450 нуучча бара. Киниэр биир улахан б³л³х этилэр. 186.

1670-1680 сылларга олохтоох эбэ²килэр истэригэр улахан хамсаа´ын буолар. 1682 сыллаахха эбэ²килэр Дьэ´иэй кыстыгар олорор да´аах хомуйар дьону кырган баран £л³³н ³рµ´µгэр куоталлар. Ар±аа²ы уонна т³рµт то²устар эйэ олохсуйар. Онон бу сылларга кыгы´ыы диэн суох. 186.

1689-1692 сылларга эмиэ уоспа буолар. Элбэх ки´и ³л³р. Сахалар кэлиилэрэ син кыччыыр, ол гынан баран тохтообот. 186.

1702 сыллаахха £л³³н ³рµскэ улахан аччыктаа´ын буолбута. Кыыл таба муораттан тахсыбата±а. Сахалар Анаабырга уонна алгыы ар±аа барбыттара. Ол гынан баран хас да сылбуолан баран сахалар эбии кэлэннэр манна эмиэ нэ´илиэнньэ баар буолбута. 137.

18-с µйэ±э Хатанга уонна Кета икки ардыгар60-ча саха бара. Сахалар таба кыыл иитэн к³´³ сылдьаллара. Онтон Лиэнэ т³рдµгэр к³л³ ыттаахтара. 188.

Анаабыр, £л³³н, Лиэнэ т³рдµн устун сахалар олорор буолбуттара. Бэти а±атын уу´а эрэ эбэ²ки-саха т³рµттээ±инэн аа±ыллара. Кинилэри т³рµтээбит ки´и Мыкал диэн Чапогир эбэ²ки эбэтэр саха буолара. 190.

Эдьигээн улуу´угар олорбут а±абыыт Хитров £л³³н уонна Лиэнэ т³рдэр олорор дьону саханан аа±ар с³п диэн ааттыыра. Кини этиитин А. Л. Чкановскай (1874), Г. В. Карзина (1883), А. Бунге (1895), Н. Д. Юргенс бигэргэтэллэр. 190.

Дулгаан норуота µ³скээ´инэ

1633 сыллаахха Степан Корытов этэрээтэ Алдан т³рдµгэр дулгаан кинээ´ин Дыгынчаны сэриилээн аманаат ылар.
                                                       Токарев В.
                                                       Якутия в 17-м веке.
                                                       Якутск: 1953, с. 20.

1677 сыллаахха £л³³н улуу´угар 6 дулгаан уу´а ки´и кэлбитэ. Ити кэмтн ыла дулгааннар кэлэн барбыттара. Кинилэр урут Бµлµµ т³рдµгэр олорбуттара. 192.

1761 сылга Труханскай уобаласка 385 саха бара. Ити и´игэр дулгааннар эмиэ бааллара. 192.

1760-с сылларга каранта а±атын уу´ун µ³скэппит дьоннор к³´³н кэлбиттэрэ. Кинилэр ол са±ана Хоританскай а±а уу´а ааттаахтара. Кинилэр дулгааннар курдук Ха±алас буола´ыгар киирэллэрэ. Сахалыы уонна тосту са0арар дьон этилэр. 193.

18-с µйэ±э Таймырга 600 кэри²э саха бара. Ити кэм²э 300-чэ нуучча олороро. 193.

1824 сыллаахха Хартыына маннык буолбута:
-Дулгаан-Енисей дьоно—320.
-Дулгаан-То²ус дьоно—140.
-Эдьигээн-То²ус дьоно—106,
-Богинидо-То²ус дьоно—110.
-Туундара сахалара—385.
-Туундара баа´ынайдара—320. 194.

Мантан Б. О. Долгих этэринэн, 1055 ки´и сахалыы са²арара, 310 ки´и то²устуу са²арара, 320 ки´и нууччалыы са²арара. 194.

1841 сыллаахха Енисейскэй дьа´алтата А. Ф. Миддендорф экиспэдиисэтин тэриэллэргэр дулгаан диэн ааты туттубута. 194.

Дулгаан диэн аат 18-с µйэ 20-с сылларыгар ту´аныллар буолбута. 194.

Лулгааннар бэйэлэрэ эдьээн, до²от уонна каранто т³рµттээхпит дииллэр. 194.

Онтон былыргы кэпсээннэргэ дулгааннар тµ³рт а±а уу´уттан т³рµттээхпит дииллэр. 195.

1897 сыллаахха маннык уустар холбоспуттара:
-Дулгаан уустара—992 ки´и.
-Туундара сахалара—832 ки´и.
-Туунара нууччалара—365 ки´и.
-Эдьигээн-То²ус уу´а—87 ки´и.
-Боганидо уу´а—220 ки´и.
-Дьэ´иэй дьоно—207 ки´и.
Бары дулгаан норуота буолаллар. Кинилэр уопсай ахсааннара 2633 ки´и буолар. 195.

Дьэґиэй

Дьэ´иэй ту´унан

Дьэґиэй кµіл илинтэн ар±аа диэки тэнийэн сытар уґун ньолбуйах кµіл. Сэттэ биэрэстэ уґуннаах. Хоту биэргэр тумул баар. Кытыла туруору сыырдаах, тиит ойуурунан саба µµммµт. С±уруу кытылыгар дэриэбинэ баар. Хотугулуу ар±аа кытылыгар былыргы нуучча кылаабыыґата баар. К82л балагынан баай.
                                           Маак Р. К.
                                           Вилюйский округ.
                                           М.: Яна, 1994, с. 167-168.

1634 сыллаахха Дьэґиэйгэ дьаґаах хомуйар кыстык тутуллар. Онно майааттар, догачардар, силигирдэр эІин кэлэн дьаґаах тілµµллэр. 6.

1745 сыллавахха Дьэґиэйи Езель диэн суруйаллар. 5.

18-с µйэ±э Дьэґиэйгэ сахалар бааллар. Ол иннинэ улахан дьаІ туран бу сир кураанах кэриэтэ хаалбыт. Оннук сиргэ сахалар кіґін кэлбиттэр. 7.

Дьэ6иэй сахалара сэттэ суол араспаанньалаахтар:
-Боотулу.
-Јспіх.
-Оґо±остоох.
-Бэти.
-Чорду.
-Майма±а.
-Уодай. 9.

ТаІара Дьэґиэйгэ тµґэн симиири оІорон баран кіппµт. 178-179.

Былыр биир ойуун баара µґµ. 11. Кин Чордуу диэн ааттаах эбит. Кини бэйэтин толук биэрэн буоспаны а6арбатах. 28.

Булчуттар чычыпкааны итэ4эйллэр. 11.

Дьэґиэйгэ араспаанннньаларынан кірдіххі µскэ Јліін сахалара тиийбиттэр. Ол кэмІэ охсуґуу, сэрии тохтоон турара. Ол да иґин сэрии туґунан кэпсээн суох. Дьон кіґі сылдьаллара. Кыґын ааґын эрдэ±инэ кµілгэ кэлэн балыктаан тохтоон ааґаллара.

Майааттар

1640-с сылларга Анаабырдар уонна ілііннір Хотуй, Кета тоустарыгар саба тµґэллэр.
                                         Этническая история народов севера.
                                         М. :Наука, 1982, с. 183.

1653 сыллаахха вонядырдар уонна сулуусалаах дьон кигиилэринэн Анаабыр уонна Јліін то±устарын утары бохуот оІоролллор. Ити курдук хас да сыл саба тµґэллэр.
                                         Этническая история народов севера.
                                         М. :Наука, 1982, с. 184.

Вонядырдар µґµс кэлиилэрэ ЈµіІ-с сыллрга буолар. Кинилэр Хетте ірµскэ баар дьаґаах хомуйар дьону кырган баран іЈлііІІі кіґін кэлэллэр.
                                         Этническая история народов севера.
                                         М. :Наука, 1982, с. 188.

1670-1680 сылларга Дьэґиэгэ баар нууччалары кырган баран тоІутар ЈлііІІі кіґіллір. Кинилэр истэригэр вонядырдар диэн баалара.
                                         Этническая история народов севера.
                                         М. :Наука, 1982, с. 185.

Мантан кістірµнэн майааттар (вонядырдар) тустарынан кэпсээн бэрт былырыттан µіскээбит µіскээбит быґыылаах. Кинилэр ЈлііІІі µґµс кэлиилэрэ Дьэґиэйгэ сахалар итиийиилэрин са±аа буолбут.
Майаатар ЈлііІІі олрон кыыл тбаны муІнаан іліріллір. Хоргуйан Дьэґиэйгэ кэлэллэр. кІіл уутуттан мааман муоґа быгар турарын кіріллір. Ол муоґукэрдээри ууга тµґэн іліллір. 180-181.

Майааттар Дьэґиэйгэ кэлэн µІкµµлээбит сирдэрэ Этиэмэт диэн аатанар. 181.

Майаттар муораттан Дьэ6иэйгэ олоро кэлбиттэр. Мааман муо6ун кэрдээри ууг тµґэн іліллір. Орпут майааттар ЈлііІІі тиийэллэр. Онно хоргуйан этэллэр. 182-183.

Бэйэтиилэр

Былыр Бэйэтиилэр диэн дьон олорбуттар. Инилэр µінµ-кійµµрµ. Киґини сиир эбиттэр. 183-184.

Элбэх тоІус уустара олорбуттара. Олрртон майгылара уратытынан ордук бэйэтиилэр биллибиттэр. Кинилэр тустарынан кэпсээн ЈлііІІі эмиэ баар. Онон Јліінніі±µ кэпсээни илдьэ кэлиэхтэрин эмиэ сіп.

-Дьэґиэйгэ маІнай нууччалар олорбуттар. Ол бэйэтэ кылабыыґа буолар.
-Онтон майааттар кэлбиттэр. Кэпсэл быґыытынан кинилэр ууга тµспµттэр.
-Онтон сахалар кэлэллэр. 196.

Манна нэґилиэнньэ хайдах собуллан испитэ кэпсэнэр. Ол баарга сіп тµбэґэр. Кырдьык, Дэґиэйгэ биир бастакы олохтоохтор нуучалар буолаллар. Вонядырдар кэлэн баран бараллар. Хас да дьаІ туран киґи µксэ ілбµтµн кэннэ сахалар кіґін кэлэллэр.

-Чордулар Куонара±а, ЈлііІІі олороллор. Кинилэр уонна маннаа±ы Чордулара кинээстэрэ биир буолара.
-Боотулулар, Оґо±остоохтор, Јспіхтір, Майма±алар кинээстэрэ Бµлµµттэн кэлэрэ.
-Бэтилэр кинээстэрэ Ээйиккэ олорбут. 197.

-Боотулу Јспіх диэн уоллаах, Оґо±остоох диэн ойохтоох.
-Чордулар Орто Бµлµµттэн кэлэлллэр.
-Бэтилэр Эдьигээнтэн кэлэллэр. Бастакы киґи Кэтит УллуІах дин эбит.

-Чордулар хотой кыылы таІара оІостоллор.
-Боотулулар суору таІара оІостоллор.
-Майма±алар кубаны таІара оІостооллор.
-Атыттары билбэтим. 199.

Уґун Бэти тірді киґи. Кини ураты сµµрµк уонна булчут эбит. 191-195.

Ґрэн туґунан кэпсээннээхтэр. 184-191.

Манна сахалар хантан кэлбиттэрэ, туох бэлиэлээхтэрэ кэпсэнэр. Маны эми сµнньµнэн ылынабыт. Сахалар Анаабырта, Јліінтін кэлбиттэрэ биллэ сылдьар. Ону а±а ууґун аатара туоґулуур. Анаабырга, ЈлііІІі эмиэ ити а±а уустара олороллор.

Дьэґиэйдэр мас кыылын уонна муора кыылын—кыыл табаны-- бултууллар. 11.

Табата суох дьон Дьэґиэй тула олорон балыктыыллара. Кинилэр абыратыылар диэн ааттыыллара. Ыал аайы нэґилиэк быґаарыытынан 5-6 таба биэрэллэрэ. 11.

Дьэґиэй олохтоохторо былыр тохсунньуттан кулун тутар ыйга диэри Дьэйтэй тула олороллоро. Атын кэмІэ туундара±а эбэтэр тыа±а бараллара. 10.

1643-1844 сылларга бµтэґик кииґи іліріллір.
                                           Маак Р. К.
                                           Вилюйский округ.
                                           М.: Яна, 1994, с. 168.

Манна Дьэґиэйдэр олохторун уобараґа кэпсэнэр. Кинилэр биир сµрµн бултарар кыыл таба эбит. Ґксµн кіґі сылдьаллар. Дьэґиэй кµіл тула балыктыыр эрэ кэмІэ тохтоон ааґаллар. Арай ханна да барар кыа±а суох дьон кµілтэн мэлдьи балыктаан аґыыллар.

Дьэґиэйдэр олунньуга наарталаах табанан Бµлµµгэ бараллар. Бµлµµ куоратыгар 18 кµнµнэн тиийэллэр. Сорох табаларын атыылыыллар. Онтон тіттірµ айаныыларыгар 13 кµн барар.
                                           Маак Р. К.
                                           Вилюйский округ.
                                           М.: Яна, 1994, с. 169.

Бµлµµттэн атыыґыттар уонна баай дьон кыґын наартанан, сайын атынан Дьэґиэйгэ тиийэллэрэ.
                                           Маак Р. К.
                                           Вилюйский округ.
                                           М.: Яна, 1994, с. 169.

Дьэґиэй тоІустара Сµµрµндэ кµілгэ эмиэ айанныыллара. Сµµрµндэ кµілгэ 8-10 кµнµнэн тиийэллэр.
                                           Маак Р. К.
                                           Вилюйский округ.
                                           М.: Яна, 1994, с. 169.

Бµлµµ улуустара биир улуус эрдэхтэринэ Акыда диэн баай Саха олорбут. Кини ЈлііІІі уонна Дьэґиэйгэ тиийэн атыыґыттыыра µґµ. Биирдэ ХайыІыйа µрэ±инэн ааґан иґэн Чэрэдэ диэн туорааґын таґыгар маска дьахтар мэтириэтин уонна сурук курдук бэлиэлэри оІорбут. Акыда остоолботун таґыгар маска сурук баар:
-1854 сыл. Бµлµµ экиспэдиисийэтэ.
                                           Маак Р. К.
                                           Вилюйский округ.
                                           М.: Яна, 1994, с. 148.

Улахан Јйікµµккэ Дьэґиэй баай тоІуґун ДардыІай уІуо±а баар. Кини бэйэтэ Дьэґиэйгэ ілбµт эбит. Јлµгµн таптыыр сиригэр Улахан Јйікµµккэ а±алтарбыт.
                                           Маак Р. К.
                                           Вилюйский округ.
                                           М.: Яна, 1994, с. 152.

Улахан Майыыда±а баай тоІус олорбут. Кини аата Хиджит диэн эбит. Бµлµµгэ, Дьэґиэйгэ баран атыылаґан кэлэрэ µґµ.
                                           Маак Р. К.
                                           Вилюйский округ.
                                           М.: Яна, 1994, с. 174.

1959 сыллаахха Дьэґиэйгэ тыл-литэрэтиирэ µнµстµтµµтµн экэспэдиисийэтэ сылдьар. 3.

1928 сыллаахха куор дьа²а туран 250-ча киґи ілір. 12.

Дьэґиэйгэ хайыы баар эбит. 1905 сыл диэки Јспіх Охоноос диэн киґи баай ампаарын алдьатан хаайыллар. Таґыцллан баран ыытыллар. 12.

Јрібілµµсµйэ кэннинээ±и кэм кµрµµр кэм диэн аатанар. 13..

1931 сыллаахха Дьэґиэй красноярскай кыраай Илимпийскэй оройуон сатаабыгар киирэр. 15.

Дьэґиэйдэр Саха сириттэн араарбыттарын сібµлээбэккэ Јліін кирбэйигэр кіґіллір. Онтон тіттірµ Дьэґиэйгэ кіµін кэлэллэллэр. 16.

Икки олоІхоґут баар:
-мартен Иванович Јспіх былыргыттан олоІхоґут.
-Егор Христофорович оґо±остоох эдэр сылдьан олоІхолообут.
Кинилэр олоІхолоро «Хотой Бі±і» уонна «Тигинээн Бухатыыр» диэн. 25.

Урут ураґанан олорбуппут. 70-с сыллартан кыстыыр бала±аттар тутуллар буолбуттара. 198.

                                                                          2009,
                                                                          Ыам ыйа,
                                                                          Тэрис.

Енисей сахалара

Туруханскай сахалара

Шороха уонна Костина диэн дэриэбинэлэргэ нууччатыйбыт сахалар олороллоро. Кинилэр 1926 сыллаа±ы биэрэспикэ бары нууччанан суруттарбыттара.
                                            А. С. Парникова.
                                            Расселение якутов 17-начале 20 вв.
                                            Якутск: 1971, с.132.

Охотскай сахалара

1897 сыллаа±ы биэрэпис к³рд³р³рµнэн:
-Охотскай куоракка—50 саха,
-Тауйскай дэриэбинэ±э—131 саха.
-Ин уонна Ямскай дэриэбинэлэргэ—5 саха.
-Метинскэй дэриэбинэ±э—55 саха,
-К³6³ сылдьар то²устарга—18 саха.
Барыта 264 ки´и буолар.
                                            А. С. Парникова.
                                            Расселение якутов 17-начале 20 вв.
                                            Якутск: 1971, с.133.

Н. В. Слюнов «Охотско-кумчатский край» диэн µлэтигэр сахалар олорор вэриэбинэрэрэ ыйыллар:
-Арка.
-Мета.
-Катанда.
-Кехтерях.
-Инское.
-Тауйск.
-Олак.
                                            А. С. Парникова.
                                            Расселение якутов 17-начале 20 вв.
                                            Якутск: 1971, с.133.

1929 сыллаа±ы биэрэрискэ Охоткай оройунугар 397 саха бара ыйыллар.
                                            А. С. Парникова.
                                            Расселение якутов 17-начале 20 вв.
                                            Якутск: 1971, с.134.

Айаан сахалара

1886 сыллаахха Айаа²²а 24 саха бара.
                                            А. С. Парникова.
                                            Расселение якутов 17-начале 20 вв.
                                            Якутск: 1971, с.134.

1924 сыллаахха А. Флер этэринэн Айаа²²а барыта 93 саха баар. Кинилэр Адома уонна Лантарь ³рµстэр устун уонна Айаа²²а, Бачино дэриэбинэ±э олоророллор.
                                            А. С. Парникова.
                                            Расселение якутов 17-начале 20 вв.
                                            Якутск: 1971, с.134.

1926 сыллаахха В. Н. Васильев Сахалары к³рсµбµт сирэ:
-Айаан.
-Уйка.
-Бачино.
-Муннук.
-То²устар тµ¤µлгэлэригэр.
                                            А. С. Парникова.
                                            Расселение якутов 17-начале 20 вв.
                                            Якутск: 1971, с.134-135.

¥т сахалара

Манна µт отуруога уонна Чумикан дэриэбинэтэ эрэ баара. 189-с сылларга Чумика²²а хас да саха ыала баара суруллар. 135.
                                            А. С. Парникова.
                                            Расселение якутов 17-начале 20 вв.
                                            Якутск: 1971, с.135.

1997 сыллаа²ы биэрэпискэ 151 саха олоророро суруллар. Ити нэ´илиэнньэ 11 быры´ыанын ылара.
                                            А. С. Парникова.
                                            Расселение якутов 17-начале 20 вв.
                                            Якутск: 1971, с. 135.

1027 сыллаах бэриэпис к³рд³р³рµнэн Тугуро-Чумиканскай уокурукка 159 саха баара.

¥ккэ Арка диэн б³´µ³лэккэ «Саха тыла» тµмсµµ салаата µлэлээбитэ. ¥т сахаларын тылын тыл µ³рэхтээ±э Ю. Васильев µ³рэппитэ. Кини ити сылдьан ити этиллэр тµмсµµнµ тэрийбитэ. Иванов диэн ки´и 1990 сылаахха саха сиригэр кэлэ сылдьыбыта. Кини этэринэ, 20-с сылларга сахалары уонна эбэ²килэри ытыалаа´ын буолбут. Муора хомотугар киллэрэн ытыалыыр µ´µлэр. Онтон муора уута µллэн кинилэри суурайан илдьэр µ´µ. Кэргэнэ саха-нуучча а²аардаах дьахтар этэ. Кини муора арыытыгар улааппыт эбит. Иванов биир улахан ба±айы саха о±оонньоро кытайтан кэлэн арка±а олорбутун билэр эбит.

Амур сахалара

1897 сыллаа±ы биэрэпис к³рд³р³рµнэн, сахалар Ниманскай бирисскэ та´ыгар олорбуттар. Кинилэр ахсаанара оччолого 319 ки´и эбит.
                                            А. С. Парникова.
                                            Расселение якутов 17-начале 20 вв.
                                            Якутск: 1971, с. 135.

1926 сыллаа±ы биэрэпис к³рд³р³рµнэн маннык сирдэргэ олорбуттар:
-Болаговещенскай куорат—5 саха.
-Бирокан—3 саха.
-Абхара—29 саха.
-Алексанровскай оройуон—5 саха.
-Заветинскай оройуон—11 саха.
-Мазановскай оройуон—4 саха.
-Селимджино-Буреинскай оройуон—139 саха.
-Хингано-Архарскай оройуон—3 саха.
-Чекундинскай оройуон-199 саха.
                                            А. С. Парникова.
                                            Расселение якутов 17-начале 20 вв.
                                            Якутск: 1971, с. 137.

Сэйимчээн сахалара

1926 сыллаа±ы биэрэпис к³рд³рµнэн, Сэйичээ²²э бэйэтигэр 207 саха баара. Онтон Оротук нэ´илиэгэр 224 ки´и баара. Кинилэр £йм³к³³н—Боро±он а±а уу´угар киирэллэрэ.
                                            А. С. Парникова.
                                            Расселение якутов 17-начале 20 вв.
                                            Якутск: 1971, с. 108-109..

Сэйичээн сахалара олорор сирдэрэ:
-Сэйимчээн.
-Тааскаан.
-Ортотук.
-Са²а Толоон.
                                            А. С. Парникова.
                                            Расселение якутов 17-начале 20 вв.
                                            Якутск: 1971, с. 108-109..

Кыраныысса та´ынаа±ы сахалар
Кытай сахалара

1992 сыллаа±ы даанна1 бы´ыытынан кытай сахалрын охсаана 400-чэ ки´и эбит. Т³р³³бµт тылларын билээчилэр а±ыйахтар. Дьиэлэригэр µксµн нууччалыы кэпсэтэр эбиттэр. Киэ²ник тар±аммыт аатара:
-Юра.
-Юнка.
-Иван.
-Маша.
-Сата.
Кинилэр Алдан ³рµстэн к³6³н кэлбиттэр. Сайын сэргэ туруораллар, о´уокайдыыллар уонна ы´ыахтыыллар. Сµ³´µ итиитинэн уонна сири о²оруунан дьарыктаналлар.
                                               Якутск вечерный.
                                               19. 02. 10. с.

1956 сыллаахха Фу Мао-цзи «Кыра омуктар сурухтарын ту´унан» диэн ыйстатыйата тахсар. Онно сахалар эмиэ баалларын уонна т³р³³бµт тылларын илдьэ сылдьалларын ту´унан суруйар.

Ити кэнниттэн сахалар Хинган хайатыгар Оргун айма±ар Кулунбера сейматыгар (Ис Монголия) олороллоро биллибитэ. Кинилэр ааспыт µйэ±э к³´³н кэлбиттэр. 200-чэ эбиттэр. Сахалыы са²алаахтар. Сорох дьон нууччалыы са²араллар эбит. Сорохтор табалаахтар. Бэргэнник ыталлар. 1957 сыллаахха бу и6итиннэриигэ уонна кытайтан ыытыллыбыт алта хаартыска±а оло±уран «Кытай сахалара» диэн быыстапка о²о´уллубута.
                                                  Якутск вечерный.
                                                  19. 02. 10, с. 57.

Кытай счахалара µксэ эбээннэр эбит. Ол гынан баран кинилэр тµ³рт-биэс µйэ анараа ³ттµгэр Лиэнэ ³рµскэ олорбут буолан сахалар дэнэр эбиттэр. Онтон кытайга олорор эбээннэр ди²нээх кытай олохтоохторун бы´ыытынан биллэр эбиттэр.
                                                   Семен Горохов.
                                                   Якутск вечерный.
                                                   19. 02. 10. с. 57.

Кытайга Кулунбуир диэн сиргэ эбэ²килэр олороллор. Кинилэр саха сириттэн к³´³н кэлбиттэр бы´ыылаах.
                                                    Кыым. 25. 02. 10. с. 40.
                                                    Станислав Алексеев.

Аляска сахалара

Сахалар Америка сиригэр эмиэ тиийэллэрэ. 1828 сыллаахха саха уустара Аляска±а тиийэн µлэлииллэрин ту´унан суруллар.
                                            А. С. Парникова.
                                            Расселение якутов 17-начале 20 вв.
                                            Якутск: 1971, с. 98...

1859 сыллаа±ы даанайынан, Аяска±а уонтан тахса саха баара. Кинилэр олорор сирдэрэ:
-Ново-Архангелскайга (Ситха).
-Кодьяк.

Финляндия сахалара

¥с ки´и финлянди±а Соловки лаа±ыртан кµрээн тиийбиттэрэ.

                          Старостин Семен Константинович

1900 сцылаахха Чурапчы улуу´угар Одьолуун Чакыр нэ´илигэр т³р³³бµт. 10 ынахтаах эбит. ¥³рэ±э суох.
                                                      Багдарыын Сµлбэ.
                                                      Олох долгуна.
                                                      Якутск: 1992, с. 32.

                         Старотин Егор Егоович

1898 сыллаахха Илин Ха²алас улуу´угар Иккис 32.

                         Старотин Егор Егоович

1898 сыллаахха Илин Ха²алас улуу´угар Иккис Н³³рµктээйи нэ´илэгэр т³р³³бµт.Кыра µ³рэхтээх. Урдус кулуба уола. Кини Швеция±а, Финлянди±а да улуу учуонайдары кытта билсэр. Кинилэргэ к³м³л³´³р. 1943 сыллаахха фро²²а сылдьан сура±а суох сµтэр.
                                                      Багдарыын Сµлбэ.
                                                      Олох долгуна.
                                                      Якутск: 1992, с. 32.

К³рнилов к³т³хпµт таа´а 25 бууттаах.
                                                      Багдарыын Сµлбэ.
                                                      Олох долгуна.
                                                      Якутск: 1992, с. 67.


М. Ф. Корнилов хо´ооно:
Аан дойдуга айыллан,
Орто дойдуга о±о т³р³³н

Саха о±ото мутугунан быра±ар
Быра±ан тиэрдэр му²ур µйэтигэр

Олох µтµ³тµн к³рд³рб³кк³,
Аал уот сылаа´ын биллэрбэккэ,

О±о дьолугар тиэрпэккэ,
Холоонноох до±ор тапталын билллэрбэккэ,

Кы´ыл талах кымньыылаах
Кы´ал±алаах кы´ыл омук

Кырган хомуйан олорор
Хомуньуус омук,

Барата, сµтэрэ турар
Бассабыык омук.

Баттаан-µктээн
Барчалаан туран,

Саха б³±³нµ самнарда,
¥тµ³ дьону дьа´айда,

Т³р³т³р о±ону тµ²нэрдэ,
¥³скэтэр сµ³´µтµн и²нэрдэ,

Эрэйи э²ээринэн туттаран,
Буруйу муннунан мускуттаран,

А±ыс иилээх-са±алаах
Аан ийэ дойдуттан

Аймах дьонуттан
Араартаан а±алан

Кытыыта биллибэт ¥рµ² Бай±ал
Кытыытыгар тиксэрэн,

Тµ´эн баран кµ³рэйбэт,
Тимирэн баран дагдайбат

Саласыабыскай манастыырга
Саха б³±³нµ саа´ылаата.

¥лэ б³±³нµ µлэлэтэн,
Аччыктыыр б³±³нµ к³рд³р³н

¥рµ² Бай±ал арыытыгар
Бэрэбинэ±э бэтэртээн,

Кэриэл омук
Тыатын кэртэрэн,

Уутары са²арбыты
Саанан салынннартаан,

£р³ к³рбµтµ
Сэкиркэ хаайыытыгар хаайан,

Халы² тириитин хаайан,
Хаара хаанын то±он,

Дьон, саха барахсаны
Хара±ын уутун то±он,

Аан дойдуттун араартаан,
Айыы кµнµттэн сµтэррээтэ.

Саха омук ³´µн
Хо´ооно баар,

Уол о±о дьоллоох,
Та²ара тордуохтаах,

Саха омук дьуолугар
Кэлин ыччат ордон,

Биир эмэ дьоллоох
Ки´и т³р³³н,

Саха ба´ын холбоон,
Санаатын, ³йµн тµмэн,

Саха батталын,
¥ктэлин ³йд³т³н,

Чы²ыс хаантан
Тымырын тыыран,

Тµµр омуктан т³рдµн тµ³рэн
Т³лк³тµн тэрийэн,

Былаа´ын тутан,
£йµн-санаатын ситэн,

Кы´ыл омугу кырган,
Хомуньуу´у куурдан,

Дьолу-соргуну тэрийэн,
Т³р³т³р о±ону т³лк³л³³н,

¥³скэтэр сµ³´µнµ µ³дµтэн,
¥тµ³ µйэни µ³скэтэн.

Сахалыы са²а сатраатын,
Саха омук сайыннын,

Уруй. Уруй, туску!
Айхал, айхал, талба!
      салгыыта          Views: 1837 | Added by: uhhan2

Total comments: 0

Only registered users can add comments.
[ Registration | Login ]

Сонуннар күннэринэн

« Олунньу 2011 »
Бн	Оп	Сэ	Чп	Бт	Сб	Бс
	1	2	3	4	5	6
7	8	9	10	11	12	13
14	15	16	17	18	19	20
21	22	23	24	25	26	27
28

Көрдөө (поиск)

Атын сирдэр

Create your own site

Ааҕыылар

Баар бары (online): 111

Ыалдьыттар (гостей): 111

Кыттааччылар (пользователей): 0