Таҥ Бүө
Өссө 1917 с. «Саха сирэ» общество көҕүлээһининэн аан дойдутааҕы фонетическай латинскай транскрипцията ылыллыбыта, Саха тылыгар Саха лингвиһинэн, 1923 с. Ленинградтааҕы Илиҥҥи тыллар институтун сахалартан бастакынан бүтэрбит Семен Андреевич Новгородов буолбута.

1917 с. балаҕан ыйыгар Дьокуускайга бэчээттэммит 4000 экземплярынан «Сахалыы сурук-бичик» диэн саха алфавитын бастакы үөрэҕин пособиета тахсан уобалас оскуолаларыгар төрөөбүт тылы үөрэтиини саҕалаабыттара. Холобура, Бүлүү уокуругар саха тылын энтузиаст учууталларын көҕүлээһининэн начальнай оскуола бары кылаастарыгар киллэриллибитэ. Дьокуускайга учительскай семинарияҕа уонна «Саха аймах&raq ... Салгыыта (далее) »

Санааны салайар тыллар.

Киһи күн устататыгар араас түгэҥҥэ киирэн тахсар. Киһи сөбүлээбэт эбэтэр сөбүлүүр түгэнигэр анал тылы саҥаран, бэйэтин санаатын салайан туругун сөптөөх өттүгэр уларытар кыахтаах: сүрү сатаан туһанар; сүрү мээнэ сүтэрбэт; сүрү чопчу сорукка туттар.

1. Дом - киһини итэҕэл өйдөбүллэрин илдьэ сылдьарга салайар. Алгыһы, санааны түмүктээн бигэргэтэргэ этиллэр.
2. Дьээ - санаа күүһүн түмэргэ киһи бэйэтэ бэйэтин соруйар тыла. Кэпсиэх, кэпсэтиэх иннинэ туһаныллар.
3. Туску - киһиэхэ үчүгэйи баҕаран, киһи кэнниттэн этиллэр тыл. Тыл иһиллэрэ ирдэммэт, киһиэхэ тускуну туһаайыы бэйэҕэ үчүгэйи баҕарбыт тэҥэ.
4. Саҥ - киһи икки дьарыктан хайатын бастатан толорорун мунаахсыйдаҕына "Саҥ" ... Салгыыта (далее) »

05.11.2013 16:19 | АВТОР: АЛЬБЕРТ КАПРЫНОВ
Билигин кимтэн эмэ “сахалар хантан хааннаах, туохтан тууралаах омуктарбытый?” диэн ыйыттахха, киһи эрэ барыта тута “түүрдэрбит” диэн хоруйдуура буолуо. Кырдьык, ону тылбыт да туоһулуур курдук. Тыл үөрэхтээхтэрэ этэллэринэн, анал литэрэтиирэҕэ да суруйалларынан, саха тылын быһа барыллаан 30-ча %-на – монгуол, 3-5 %-на – тоҥус-маньчжур, 5 %-на – биллибэт төрүттээх тыл, онтон атына, баһыйар үгүс өттө түүрдүү диэн буолар. Онуоха эбии, грамматикабыт эмиэ дьиҥ түүрдүү. Онон биһиги бэйэбитин хаһан эрэ монгуоллары кытта адьас ыкса алтыһа сылдьыбыт, кэлин, Саха сиригэр кэлэн баран, тоҥус-маньчжур тыллаах омуктары кытары булкуһан олорбут түүр омуг ... Салгыыта (далее) »

J.SAK (ДЖИ САК)
В работе  Ивановой Зои Ивановны «Первопредок народа саха — ANE (Ancient Northasian Europoid) — древний североазиатский европеоид», автору благодаря полногеномным исследованиям международных команд палеогенетиков  удалось увидеть более точную картину генетической истории народа саха с палеолита до железного века.
ANE — это название предкового компонента, родственного генетической линии охотников на мамонтов, носителей культуры Мальта-Буреть или населения С ... Салгыыта (далее) »

Чыычаахтар — птицы

1. Туллук — пуночка.  
2. Күөрэгэй — жаворонок.  
З. Дьиэ хараҥаччыта — воронок.  
4. Хараҥҥаччы — ласточка.  
5. Сылгы чыычааҕа — трясогузка.  
6. Татыйык — синица.  
7. Тииҥ саҥыйах — сероголовая гаичка.  
8. Чооруос — чечетка.
9. Ымыы чыычаах — клёст.  
10. Чаччыгыныар — дрозд.
11. Тоҥсоҕой — пестрый дятел.
12. Муостаах күөрэгэй — рогатый жаворонок.
13. Баттахтаах чыычаах — свиристель.
14. Өрүөстээх чыычаах — белогривник.  
15. Эһэ чыычаа ... Салгыыта (далее) »

Күһүн бастакы аҥаарын кэннэки тылынан көмүс күһүн диэххэ сөп. Иккис аҥаара дьыл кирбиитэ диэн.
Ахсынньы 19 күнүн диэки кыратык былыт буолар. Ону сис былыт дииллэр. Бу кэмтэн эргэ дьылы көтөҕүү туомнара саҕаланаллар.
Сылга икки улахан дьыл баар: Саҥа дьыл муус устар 21 күнүттэн саҕаланар уонна балаҕан ыйын 21 күнүгэр диэри барар. Эргэ дьыл балаҕан ыйын 21 күнүттэн саҕаланар. Эргэ дьылга киһи харыстаныахтаах.



Балаҕан ыйын 21 күнүгэр Дьыл кирбиитин туома (Тэйилгэ) диэн оҥоһуллар. Бу кэмҥэ сырдык уонна хараҥа тэҥнэһэллэр. Хараҥа баһыйан барар. Эргэ дьыл кэлэр. Бу кэмҥэ Улуу Суорун (биир өттүнэн Ынахсыт) тыына кэлэр. Бу тыын хотугу тыалга сөп түбэһэр.
Балаҕан ыйын 21 күн ... Салгыыта (далее) »

Тэрис.
Ахсынньы 21-22 күннэригэр буолар күн кыһыҥҥы туруутуттан саҕалаан күн хаамыыта уһаан барар. Сир соҕуруу полушариета күн уотугар муҥутаан эргиллиэҕэ, оттон Хотугу полушариеҕа бу кэмҥэ кыһын турар. Бу астрономическай түгэн, күн саҕахха саамай чугас сылдьар, ол, эбэтэр, алын кырыытын эрэ үрдүнэн устар кэмэ буолар.
Күн кыһыҥҥы туруута календарнай сыл уонна күн дьыллаах дьыл икки ардыгар уратыларыттан сибээстээн куруутун халбаҥныы сылдьар.



Итиннэ, биһи, саха итэҕэлигэр, Айыы үөрэҕэр барыларыттан үрдүк Үрүҥ Айыы Тойон дьонун Күн Дьөлдьүүт дьон, Айыы Намыһын удаҕаттар диэн сардаҥа дьону ахтыахтаахпыт. Ити айыылар өйдөрө-санаалара, тыллара, туттуулара алгыс буол ... Салгыыта (далее) »